door Jan Schils

Hoewel Vlaanderen er geregeld prat op gaat op het gebied van het leefmilieu (op
basis van eigen onderzoek uiteraard) steeds maar beter te presteren “in
tegenstelling tot het buitenland”, moeten deze eufemistische boodschappen niet
met een korreltje-, maar met een stevige schep zout worden genomen.

Het is begrijpelijk dat deze optimistische boodschappen wat breeduit worden
gebracht door bepaalde betrokken instituten, zoals de Vlaamse Milieu
Maatschappij (VMM) en het Federaal Voedselagentschap (FAVV). Het is alsof ze met
hun zegebulletins willen aantonen, dat de overheid hun adviezen door de jaren
heen steeds beter opvolgt en dat zij bijgevolg alle reden van bestaan hebben.
Ook al vertellen ze dikwijls niet de realiteit noch de waarheid, onbewust (omdat
hun onderzoek niet altijd betrouwbare resultaten oplevert) dan wel bewust om
welke redenen ook.

Nog problematischer wordt het echter als de politici in Vlaanderen met de
onderzoeksresultaten aan de haal gaan, deze manipuleren, bijwerken of bewust
foutief interpreteert, dus vervalsen, om de bevolking (kiezers) te misleiden.
Dit laatste gebeurt niet zozeer schriftelijk (om later geen problemen te
krijgen), maar met woorden, die ze later desnoods kunnen ontkennen ooit gebruikt
te hebben. Want niet alleen in Nederland is er een premier die geregeld aan
geheugenstoornissen lijdt (toeslagenaffaire), ook in België komt geheugenverlies
meer dan eens voor onder politici, vooral als er verkiezingen in aantocht zijn.

Twee recent aan het licht gekomen-, maar al vele jaren bestaande milieuschandalen
tonen aan dat Vlaanderen nog lang niet de zelfverklaarde Europese- of
wereldkampioen is op het gebied van het leefmilieu. Zo onthulde het
VRT-programma PANO enkele weken geleden in een spraakmakende reportage, dat er
vorig jaar in Vlaanderen ruim 400.000 (!) woningen nog niet op het rioleringsnet
waren aangesloten. (In Wallonië zou de situatie nog dramatischer zijn, maar
daarover worden geen cijfers bijgehouden). Het afvalwater van die 400.000
Vlaamse huishoudens (inclusief wat er door het toilet wordt gespoeld) wordt
direct richting Moeder Natuur geloosd, die daarmee natuurlijk niet blij is want
de schade die daardoor wordt aangericht, is ronduit gigantisch.

Bij gebrek aan een goed functionerend rioleringsnet wordt het afvalwater (plus
menselijke uitwerpselen) in het gunstigste geval doorgaans opgevangen in een
septische put. Die staat weer in verbinding met een bezinkvat- of put, vanwaar
het afvalwater in de grond doorsijpelt. Wat aan harde massa overblijft kan
worden verwijderd, maar veel mensen kiezen ervoor om – als de bezinkput
verzadigd is – elders in hun tuin een nieuwe put aan te installeren, maar na een
aantal jaren herhaalt het probleem zich. Het afvalwater komt veelal in zuivere
beken en natuurgebieden terecht, waardoor zeer zware vervuiling ontstaat. De
overheid doet niets tegen dit illegale lozen. Volgens Hendrik Vandamme,
voorzitter van het ABS, is de situatie nog veel erger dan de reportage van PANO
vermeldt: “Het is een publiek geheim dat heel veel rioleringsstelsels in slechte
staat verkeren. Via kapotte en verzakte buizen vervuilt het afvalwater bodem en
grondwater. De overheid wuift alle problemen weg. Niemand weet of wil weten
hoeveel afvalwater op die manier in ons leefmilieu terechtkomt.”  

Zondebok

Dit afvalwater bevat behalve fosfor en stikstof ook reusachtige hoeveelheden
medicijnenresten en andere zeer dubieuze stoffen, die absoluut niet thuishoren
in het leefmilieu en via een omweg in mens en dier. Ondanks het feit dat de
reportage van PANO al weer enkele maanden oud is, werd er niets mee gedaan en
ging Vlaanderen weer vrolijk over tot de orde van de dag. Ofwel: de overheid
reageerde totaal niet op de reportage, omdat deze “wetenschappelijk niet
onderbouwd werd” volgens een Vlaamse regeringswoordvoerder en de VMM deed of
haar neus bloedde en volgde in feite het voorbeeld van de politiek. Behalve dat
ze beide, politiek en VMM, opmerkelijk eensgezind met een beschuldigende vinger
naar een “gemakkelijk” slachtoffer doorverwezen:
de landbouw
.

Kwistig met beton

Vlaanderen lijdt nog aan een andere kwaal. Door een kwistig betonbeleid heeft het
toch een record te pakken en deze keer is het geen fake record: Vlaanderen is de
meest verharde regio van Europa. Elke dag verdwijnen er 6 hectare normale grond
onder beton. Dat zijn 12 voetbalvelden per dag. Momenteel is bijna een vijfde
van het Vlaamse grondgebied verhard. Die verharding heeft tot gevolg dat
regenwater niet of nog nauwelijks in de bodem kan doordringen. De lage
grondwaterstand is de laatste weken wel aangevuld, maar als de zomerse
temperaturen terugkeren, zal het probleem weer snel de kop opsteken, omdat de
oorzaak niet wordt weggenomen. 

De reportage van PANO toont aan dat de droogte, het veranderende klimaat en het
non-waterbeleid niet de enige oorzaken zijn dat het misloopt. Die andere oorzaak
is het massaal oppompen van grondwater. Niet alleen in natte gebieden, maar
overal in Vlaanderen. Dat gebeurt niet alleen door landbouwers en bedrijven,
maar ook door particulieren. De droogte van de afgelopen jaren heeft ook de
vraag naar grondwaterputten doen stijgen.

(Vlaanderen kent twee boerenorganisaties: de ooit oppermachtige en politiek zeer
invloedrijke Boerenbond en het militante Algemeen Boerensyndicaat (ABS). De
Boerenbond was altijd zeer nauw verbonden met de Christelijke Volkspartij (CVP),
tegenwoordig CD&V of wel Christelijk, Democratisch & Vlaams. De CD&V
is intussen door kiezers herleid tot een van de kleinere partijen in Vlaanderen
en de banden tussen de partij en de Boerenbond zijn in de loop van de laatste
tien, vijftien jaar een stuk minder hecht geworden).

Evenals in Nederland worstelen ook de boeren in Vlaanderen met een groot
mestprobleem. Om dat probleem op te lossen is de Vlaamse regering de laatste
jaren steeds strenger geworden. Het ene mestactieplan van de overheid na het
andere volgt elkaar op en stelt steeds meer eisen. Voor het militante ABS is de
maat vol: “Het beleid van de overheid is failliet. Zolang de problemen met de
rioleringen niet zijn opgelost, aanvaarden wij geen verdere aanscherping van het
mestactieplan.

En het ziet er niet naar uit dat de reportage van PANO de politiek in beweging
heeft gezet. Het staat vast dat ongezuiverd afvalwater nog onverminderd
terechtkomt in beken en natuurgebieden waardoor er zware vervuiling ontstaat.
Maar ofschoon die lozingen totaal illegaal zijn, doen de plaatselijke overheden
ofwel niets ofwel laten ze die oogluikend toe, omdat er toch geen oplossing
mogelijk is, tenzij daarvoor veel geld op tafel komt. 400.000 woningen op het
rioleringsnet aansluiten is een kwestie van enkele miljarden…En dat geld hebben
de lokale besturen niet, laat staan dat ze het ervoor over zouden hebben. En de
eindverantwoordelijke in deze soap, de Vlaamse regering? Die houdt zich van de
domme. “Het zal ons worst wezen”, lijkt Jan Janbon, de Vlaamse premier, te
redeneren.

We hadden het net over de verharding van de Vlaamse bodem. “Op dit ogenblik is
ongeveer 16 procent van het Vlaamse oppervlak verhard. In de jaren 70 was dat 5
procent. En dat op 40 jaar tijd. Dat is enorm”, zegt Willems. “Die verharding
leidt ertoe dat regenwater niet meer in de bodem kan dringen. Dat is een
probleem, want de lage grondwaterstand wordt niet aangevuld en dus blijft onze
bodem kurkdroog.”

Maar uit onderzoek van “Pano” blijkt dat de droogte, het veranderende klimaat en
het onaangepaste waterbeleid niet de enige schuldigen zijn in dit verhaal. Er is
nog een andere oorzaak: het massale oppompen van grondwater. Niet alleen in
natte gebieden, maar overal in Vlaanderen. Door landbouwers en bedrijven, maar
ook door particulieren. En de droogte van de afgelopen jaren leidt ertoe dat de
vraag naar grondwaterputten stijgt. Er zijn namelijk heel wat mensen die in de
zomer graag een groen gazon hebben, hun auto wassen en hun zwembad kunnen
vullen, ook als er een sproeiverbod geldt.

Vriendjespolitiek

Door het probleem van het gebrek aan rioleringen voor zich uit te schuiven en
geen oplossing in het vooruitzicht te stellen, vegen België en in dit geval
Vlaanderen hun voeten aan een oude Europese richtlijn, die bepaalde dat
Vlaanderen tegen 2015 alle waterlopen “schoon” moest hebben gemaakt. Herhaalde
waarschuwingen vanuit het hoofdkwartier van de Europese Commissie werden straal
genegeerd. Er gebeurde niets op het terrein. In plaats van hard op te treden
(zoals tegen sommige landen in Oost-Europa). Integendeel, intensief lobbywerk
wist de Commissie te vermurwen en vriendjespolitiek deed de rest: Vlaanderen
kreeg een nieuwe deadline opgelegd: 2027! Maar of de achterstand die alleen maar
aangroeit, tegen die tijd zal zijn ingehaald, is zeer twijfelachtig.

Versnippering

Er moet toch een reden zijn dat de Vlamingen er zo flagrant met de pet naar
gooien? En die is er ook: de versnippering. Het zit namelijk zo, dat de
verantwoordelijkheid in deze kwestie verdeeld is tussen de
drinkwatermaatschappijen (o.m. Aquafin), de rioolbeheerders en de lokale
besturen (gemeenten). In alle drie organisaties zitten afgevaardigden van de
lokale politieke partijen die (hoe kan het ook anders in dit land) zitpenningen
krijgen voor elke al dan niet bijgewoonde vergadering. Er zitten dus geen of
nauwelijks experts bij. Die moeten van buiten aangetrokken worden, tegen
betaling uiteraard. Een andere handicap is dat veel gemeenten helemaal niet
geïnteresseerd zijn in een goed functionerend en het hele gemeentelijke
grondgebied omvattend rioleringsnetwerk. Waarom zouden ze? “Het afvalwater
stroomt al jaren “gratis” weg en zal dat ook blijven doen”, zo lijkt men te
redeneren en vooral te berusten.

Er heeft zich toch een lid van het Vlaamse parlement, Bart Dochy, aangemeld die
de verantwoordelijke minister Zuhal Demir, schriftelijk heeft gevraagd om de
trage procedures rond de rioleringswerken te versnellen. Onder de huidige
voorwaarden zouden de eerste niet aangesloten woningen pas tegen 2030 op het
rioleringsnet aangesloten kunnen worden. Demir geeft toe dat de “doorlooptijd
van investeringsprojecten veel te lang is”. Ze wil de procedures vereenvoudigen.
Ook wil ze meer werk maken van “responsabilisering”, wat voor haar neerkomt op
meer focussen op resultaat. Tot zover de goede voornemens van de minister.
Waarbij we er vooral op willen wijzen dat het probleem van de trage procedures
dikwijls ook ligt aan de al dan niet goodwill van plaatselijke ambtenaren, die
vanuit hun heilige huisjes onevenredig veel macht en invloed hebben.

Er dreigen forse boetes, ook uit Europa ..

Volgens de Europese “Kaderrichtlijn Water” moet er in de hele EU tegen uiterlijk
2027 sprake zijn van een “goede toestand van de watersystemen”. Daarmee wordt
een garantie op een goede ecologische en chemische toestand van de
oppervlaktewateren bedoeld en een goede kwantitatieve en chemische toestand van
het grondwater. Een van de noodzakelijke voorwaarden om dat doel te bereiken is,
dat huishoudelijk afvalwater wordt ingezameld en gezuiverd. De EU-richtlijn laat
echter in het midden welk bestuursniveau in de lidstaten daarvoor
verantwoordelijk is. Daarvoor moet dan ook, wat België aangaat, worden gekeken
naar de Vlaamse wetgeving.

In 2006 besloot de Vlaamse regering dat “het gewest” (dus genoemde regering)
instaat voor de uitbouw en beheer van bovengemeentelijke
zuiveringsinfrastructuur zoals collectoren, terwijl de gemeente moet zorgen voor
de lokale inzameling van afvalwater in de openbare riolering en de behandeling
daarvan. Zo zijn de gemeenten verantwoordelijk voor de “reinheid en de
zindelijkheid op hun grondgebied”(Art. 135, paragraaf 2). Uit het bovenstaande
kan worden afgeleid dat er een verplichting bestaat tot de aanleg van
rioleringen en de aansluitingen daarop, waar die nu nog ontbreken. Tot nu toe
werd dit probleem niet voor de rechter beslecht.

Zowel de Vlaamse regering (gewest) als de gemeenten lopen dus het risico
aansprakelijk te worden gesteld wegens miskenning van de op hen rustende
verplichting om rioleringen aan te leggen. Daarbij dreigt de aansprakelijkheid
voor het gebrek aan voldoende aansluiting op het rioleringsnet van de 400.000
individuele woningen in eerste instantie bij de betrokken gemeenten te worden
gelegd en dreigen er forse geldboetes. Deze aansprakelijkheid kan zowel
voortvloeien uit de algemene aansprakelijkheidsregels (geformuleerd in het
Belgische Burgerlijk Wetboek) als uit de Europese wettelijke verplichtingen
krachtens Richtlijn 2004/35/EG betreffende milieuaansprakelijkheid i.v.m. het
voorkomen en herstellen van milieuschade (“Richtlijn Milieuschade”), voor zover
schade aan (oppervlakte-)wateren wordt toegebracht. Wanneer de Vlaamse regering
boven genoemde deadline van 2027 niet haalt, kan de Europese Commissie België
ook beboeten…

De Vlaamse gemeenten voeren ter verdediging aan dat zij reeds zware inspanningen
hebben geleverd om te voorzien in opvang en behandeling van huishoudelijk
afvalwater. Ze betogen dat de verantwoordelijkheid voor het grote aantal
woningen, dat nog moet worden aangesloten op het rioleringsnet, zeker niet
uitsluitend bij hen ligt. “Dikwijls bemoeilijkt de samenwerking met de andere
actoren deze opdracht van de gemeenten”, zo luidt het verweer. Ook juridische
obstakels, zoals het ontbreken van een wettelijke erfdienstbaarheid voor
rioleringen, waardoor de aanleg van riolen vaak (dure) onteigeningen vereist,
strooien zand in de raderen, zo wordt gezegd.

PHOS en PHAS

Intussen heeft een volgend milieuschandaal zich aangediend in Vlaanderen.  Het
gaat om Perfluoroctaansulfonaten (PFOS), een moeilijk afbreekbare chemische
stof, die van nature niet in het milieu voorkomt en dus ook niet biologisch
afbreekbaar is. PFOS behoort tot de groep poly- en perfluoralkylstoffen (PFAS),
die op grote schaal gebruikt worden in de chemische industrie wegens haar water-
en vetafstotende eigenschappen met toepassingen in blusschuim, cosmetica, verf,
voedselverpakkingen, pannen e.d. Als gevolg van de vele toepassingen, maar ook
door de fabrieksemissies komen PFAS terecht in de bodem, in oppervlaktewateren
en bagger. Bij onderhoudswerken in rivieren, kanalen en andere
oppervlaktewateren wordt deze bagger steevast gestort op aangrenzende gronden.
Zo komen deze chemische stoffen terecht in landbouwgronden en hopen zich via het
voedsel op in het menselijk lichaam om nog maar te zwijgen op de schadelijke
impact bij landbouwdieren.

In een van de volgende afleveringen van FactsFound gaan we nader op dit wijd
verbreide milieuschandaal in, want PHOS blijkt algemeen aanwezig in de Vlaamse
grond en waterlopen met alle mogelijke gevolgen voor de gezondheid van mens en
dier van dien.