door Koos van Houdt

Jens Stoltenberg is baas van de NAVO. Zijn organisatie bestaat nog wel. Toen
West-Europa zich in vroegere jaren nog keihard moest zien te verdedigen tegen de
Sovjet Unie, werd met veel vertrouwen en bewondering naar deze organisatie
gekeken.

Wie zich gedekt wist door de uitzonderlijke militaire kracht van deze organisatie
voelde zich veilig. De vele tanks op de Noord-Duitse Laagvlakte gekoppeld aan de
Amerikaanse atoomparaplu werden gezien als waarborg tegen de komst van de
Russische Beer. “Beter een raket in de tuin, dan een Rus in de keuken”, luidde
een bekende slagzin in Nederland van rond 1980.

Dat is allemaal verleden tijd. Het Rode Leger bestaat nog steeds. Maar de
dreiging van dat leger is te verwaarlozen. De NAVO hield eigenlijk geen
fatsoenlijke taak meer over. Alleen, die atoomparaplu. Lekker schuilen bij grote
broer Amerika is sindsdien de Europese Unie en de lidstaten bijna fataal
geworden.

In Wit-Rusland blijkt het. In Afghanistan de afgelopen weken en maanden ook.
Gigant Europese Unie zakt bijna door de hielen als het gaat om de
verantwoordelijkheid de eigen bevolking veiligheid te bieden. We weten het nu
zeker: de Amerikanen zullen het niet meer doen, als de Europeanen niet een
aanzienlijke eigen bijdrage leveren.

Dat inzicht kan de levenstijd van de NAVO rekken. Maar dan moet er flink gebouwd
worden aan de Europese poot in de NAVO. Goed voor het Verenigd Koninkrijk, dat
uit de Europese Unie is gestapt. Jens Stoltenberg is voor die route. Hij heeft
een eigen organisatie met een indrukwekkend nieuw hoofdkantoor in Brussel ter
beschikking.

Tegelijk kun je denken aan de opbouw van een Europees leger. Lange tijd een vloek
in Nederland. En niet meer dan een gedachtenspinsel in veel andere lidstaten.
Maar Afghanistan maakt alles anders. De gedachte als zodanig stamt al uit de
jaren tachtig van de vorige eeuw. De toenmalige Nederlandse minister van
defensie Wim van Eekelen stak er zelfs de oceaan voor over. Hij belegde in 1986
een Europese conferentie in Washington om deze gedachte te bepleiten. De
onderste bureaulade was zijn deel.

De Europese Unie is niet machteloos. Want de Taliban zijn niet almachtig. We zien
een serieuze bundeling van krachten rond Oezbekistan. Goede betrekkingen met de
Europese Unie lijken zich te ontwikkelen, schreef hoofdredacteur Peter Vincent
Schuld op basis van zijn contacten in die regio.

We zien een Taliban-regime dat kwade taal uitslaat, vooral in de richting van
vrouwen en kinderen. Maar ook een regime dat beseft dat het relaties met de
buitenwereld nodig heeft om te overleven. Dus valt er wellicht te onderhandelen.
Zeker als de Europese Unie nu eens werk maakt van het eigen geopolitieke
gezicht. Maar dat is weer op losse schroeven komen te staan nu de Taliban er
voor koos om een door de FBI gezochte terrorist minister van Binnenlandse Zaken
te laten worden en een ander deel van de regering te laten bestaan uit lieden
door de VS gevangen gehouden werden op Guantanamo Bay. In de eerste week van
september stonden toch al bijeenkomsten van de EU-ministers van Defensie en van
Buitenlandse Zaken op de agenda. Die kwamen nu geen week te vroeg voor bezinning
op de nabije toekomst. Vijf voorwaarden formuleerden de ministers. Als de
Taliban daaraan voldoen, zal er gepraat worden en ligt erkenning van dat regime
op de loer. Maar die erkenning lijkt op grond van de laatste ontwikkelingen
verder weg dan ooit.

Kijk, de Europese Unie is dicht bij huis goed zichtbaar en volop actief. In eigen
stad of dorp, gemeente of provincie zijn sporen te vinden van de aanwezigheid
van de Europese Unie. Al was het maar op die plattegrond waarop het toeristische
fietspadennet in de omgeving wordt aangegeven. Grote kans dat er ook een
Europees vlaggetje is ingetekend vanwege een Europese subsidie.

Nu misschien even wat minder, maar in normale zomers gaan velen van ons elders in
de Europese Unie met vakantie. Iedereen kan gewoon de grens over. Overal kan met
de pinpas worden afgerekend in dezelfde euro’s als thuis. Steeds meer gelden ook
overal dezelfde regels in het verkeer, in de winkels en op het terras. Het veel
gesmade zuiden van de Europese Unie is bij uitstek het gebied geworden, waarin
vakanties en toerisme een belangrijk deel van de economie vormen. Er was een
tijd dat er smalend over de ‘knoflookgrens’ werd gesproken. In 2021 eet iedere
Europeaan knoflook.

Het is allemaal heel gewoon geworden. Even gewoon zal het zijn, wanneer de
Europese Unie ooit namens ons allemaal op wereldniveau optreedt en handelt.
Ooit, eigenlijk nu al, zullen andere landen en regeringen in de wereld dat van
de Unie eisen. De hele wereld, behalve sommige Europeanen zelf, is blij met het
bestaan van de Europese Unie. In veel opzichten is de Unie nu al een voorbeeld
voor velen. Wil je weten welke regels gelden in de economie? Lees dan hoe het op
de Europese interne markt is geregeld. Zoals daar geregeld, zo wil de rest van
de wereld het. Want wie de Europese Unie kwijt raakt als afzetmarkt, merkt de
grote gevolgen ervan thuis in de eigen economie.

Wereldhandel, klimaatbeleid, gezondheidszorg? Op wereldniveau gaat de Europese
Unie voorop. Sinds kort doet de Verenigde Staten mondjesmaat weer mee. Maar wie
denkt dat de Unie nu weer aan de leiband van Washington loopt, heeft het mis.
Wie stelt dat de wereld zich weer organiseert rond China en de Verenigde Staten,
heeft het nog niet goed begrepen.

Maar binnen de Europese Unie vallen ook de zwakke plekken op. Invloedrijke speler
bij de Verenigde Naties in New York, maar geen Europese zetel in de
Veiligheidsraad. Krachtige militaire speler in Afrika, maar geen Europees leger.
Wel aanschuiven aan tafel bij de grootste zeven economische machten in de
wereld, maar geen echt lidmaatschap.
Buitenlands beleid dat vrijwel
volledig in Europees Brussel wordt uitgestippeld. Maar Hoge Vertegenwoordiger
Josep Borrell mag zich geen minister noemen. Hij benadrukt zelfs aan de leiband
te lopen van de lidstaten. Immers, geen beslissing op geopolitiek niveau komt
tot stand zonder unanieme instemming van alle lidstaten. De paradox: door zich
klein te maken, kan hij het meeste bereiken op Europees niveau.

Voor hem wilde in zijn thuisland Spanje de Universidad Internacional Menéndez
Pelayo in Santander wel een zomercursus opzetten. Het ging over die doelstelling
van de zittende Commissie om de Europese Unie ook geopolitiek op de kaart te
zetten. Eind juni werd in een week tijd de hele wereld besproken in het licht
van het beleid zoals door de Unie op poten wordt gezet. De verhoudingen met
China, met Rusland en met de Verenigde Staten stonden daarbij voorop.

Op vrijdagmiddag sloot Josep Borrell de besprekingen af met een slotinterview.
Hem werd gevraagd in kaart te brengen wat hij zelf van de situatie vindt. “We
zijn halverwege”, sprak hij. Bescheiden als hij op dit punt is. Wie bedenkt dat
het Europese buitenlandse beleid pas sinds 2009 echt van de grond is gekomen,
zou kunnen zeggen dat de fles dus in ieder geval half vol is. ‘Half vol’, want
‘half leeg’ is in dit verband doemdenken.

Inhoudelijk was er al tien jaar langer sprake van Europees buitenlands beleid.
Aanvankelijk, onder leiding van de Spaanse Javier Solana, nog duidelijk
aanvullend op het beleid van de lidstaten. Tussen 2009 en 2014 was de Britse
Lady Catherine Ashton succesvol in haar door de Europese regeringsleiders
verleende opdracht tot het opzetten van een organisatie voor het buitenlandse
beleid. Zet zoveel ambtelijke culturen bijeen en de verwachting is dat er overal
ruzie uitbreekt. Dat gebeurde niet.

De Italiaanse Federica Mogherini kon tussen 2014 en 2019 daarop voortbouwen, door
de basis te leggen voor een volledig buitenlands en defensiebeleid. Nu stelt
Josep Borrell vast dat de sterke lidstaten allemaal wel meedoen, maar dat er aan
een supranationale vorm van besluiten nemen nog wel het nodige ontbreekt. In Den
Haag wordt het niet hardop gezegd, maar ook Nederland is helemaal tevreden. Zo
stond dat te lezen in de Staat van de Unie die eerder dit jaar verscheen. Nu de
daden nog.