door Peter-Vincent Schuld

Vandaag zijn er presidentsverkiezingen in Polen. Op zich niks bijzonders in een
normaal land. Maar de politieke situatie in Polen is op dit moment verre van
normaal. Het land is verdeeld en gepolariseerd sinds de rechts-nationalistische
partij voor Recht en Rechtvaardigheid PiS het land bestuurt. Maar een democratie
betekent dat het volk kiest en dat besluit moet gerespecteerd worden aan de
andere kant betekent een democratie ook dat er mensen mogen bestaan met andere
opvattingen. De zittende rechts-nationalistische President Andrzej Duda moet het
vandaag opnemen tegen de centrum-rechtse liberaal Rafal Trzaskowski. Het is een
verkiezingsstrijd geworden die alles behalve “proper” genoemd kan worden.
Kandidaat Traszkowski zegt de rechtstaat te willen terugbrengen en
tegelijkertijd de Poolse belangen te vuur en te zwaard te willen verdedigen in
Europa.

Het huidig Poolse landsbestuur ligt zowel in eigen land als in Europa onder vuur
omdat , zo stellen de criticasters, de regeringspartij onder meer haar tentakels
in de rechterlijke macht heeft gestoken en deze heeft hervormd waarbij de vraag
is gerezen of de Poolse rechtspraak nog wel onafhankelijk is. Is Polen nog wel
een land dat voldoet aan de criteria van een rechtsstaat naar Europees model? Is
er nog wel de mogelijkheid tot vrije meningsuiting? Er bestaan grote zorgen over
de invloed van de PiS-partij op de samenleving. Een partij die een grote aanhang
kent in grote delen van het conservatief-katholieke Polen.

We bevinden ons in Gdansk. Een grote Poolse havenstad in het noorden. Een stad
die mede tot stand is gekomen door Nederlandse en Vlaamse architecten die in de
verre en vergane tijd van de Hanzesteden werden aangezocht om de stad een
onvergetelijk gezicht te geven. Romantiek alom. Een romantiek die herhaaldelijk
wreed werd vernietigd door onophoudelijke oorlogen met als laatste dieptepunt
het beschieten van Gdansk dat zowat de gehele monumentale stad in puin deed
veranderen. Een stad die nadien steen voor steen weer werd opgebouwd door Poolse
mensenhanden die de vernietiging niet konden aanzien en de handen uit de mouwen
staken.

Een stad waar vakbondsleider Lech Walesa en de havenarbeiders het opnamen
tegen het communistisch regime dat eigenlijk een zetbaas was van Moskou
gedurende de koude oorlog. Polen onder Napoleon, Polen onder de Nazi-Duitse
bezetting, Polen onder de Sovjet-knoet. Polen is de laatste eeuwen voortdurend
een speelbal geweest van machtsspelletjes van vreemde mogendheden.

Sinds 2004 is Polen lid van de Europese Unie.  Maar invloedssferen, van welke
kant dan ook lijken de Polen aan te vuren tot een bepaalde vorm van
nationalisme. Polen weigert categorisch immigranten en vluchtelingen op te nemen
die via het Zuiden van Europa onze Unie zijn binnen komen zetten. Op een enkele
kebabzaak na is er weinig immigratie waar te nemen. Polen, overal waar wij ons
begaven was de sfeer gemoedelijk, de straten en wegen schoon. Waar we ook waren,
het is verhoudingsgewijs zeer veilig en de bevolking is uiterst vriendelijk en
behulpzaam. Hecht de Poolse bevolking aan bepaalde normen en waarden die in
andere landen vergeten zijn? Maar kan een land of een bevolking daar ook in
doorschieten of de nuance verliezen?

Polen hecht aan haar eigen identiteit en dat is, gelet op de historie van de ene
na de andere bezetting en de ene na de andere oorlog wel te begrijpen. De Poolse
economie floreerde tot voor de coronacrisis. Gepensioneerden krijgen een 13e
maand en gezinnen krijgen een ruimhartige kindertoeslag. Daarmee win je
natuurlijk de stem van veel burgers. Aan de andere kant zijn het nationalisme en
conservatisme in Polen redelijk verstikkend. Acceptatie van LHBT’ers is in veel
gebieden gewoon niet aanwezig en er wordt het en der gedweept met “LHBT-vrije
zones”. Niet echt iets naar Europese waarden en normen.

Huidig president en kandidaat voor herverkiezing Andrzej Duda heeft zich met
regelmaat vernederend uitgelaten over mensen met een andere geaardheid. Het
jammerlijke is dat Polen zich, als het om de individuele vrijheid en de
rechtsbescherming van mensen gaat zich toch meer en meer in Europa aan het
isoleren is. Een weg die is ingeslagen door de tweelingbroers Kaczynski, waarvan
Jaroslaw de huidige premier is en zijn broer Lech gedurende de uitoefening van
zijn ambt als president omkwam bij een vliegtuigongeluk in Rusland.

Jaroslaw wilde zijn broer opvolgen maar miste voldoende steun. Uiteindelijk
werd Andrzej Duda de huidige president en beiden spelen de moraalridders. In het
vooruitstrevende noorden van Polen en zeker in Gdansk wordt het gedachtegoed van
de regerende PiS-partij niet zomaar geslikt. Op 18 januari 2019 werd in deze
stad burgemeester Pawel Adamowicz vermoord. Alhoewel de politie sprak van een
moord door een “verwarde en wrok koesterend man” sprak de politie niet van een
politiek geïnspireerde moord.  Adamowicz onderhield goede banden met de Joodse
gemeenschap en de LHBT-gemeenschap. Tegenstanders noemde hem een
“moslimknuffelaar”. Wat vaststaat is dat Adamowicz, een exponent van de
Solidarnosc-beweging van Lech Walesa, een meer liberale koers wenste te varen
dan de PiS-partij waarmee hij voortdurend in aanvaring kwam.

We worden op straat in Gdansk aangesproken door de 83-jarige Jerzy
Salevski, die naar Gdansk terugkeerde na lange tijd in het Duitse Stuttgart
gewerkt te hebben. Hij omschrijft de huidige president Duda en premier Kaczynski
als een bende “bandieten” die niets zouden inzitten
met de beginselen van
het vrije Polen na de val van het communisme.Salevski eist schone lucht in
plaats van de vervuilende kolencentrales. Ons gesprek wordt plots verstoord als
naast ons een oudere vrouw ineen zakt. Terwijl wij ons om de vrouw bekommeren is
de fitte Jerzy Salveski vliegensvlug weg en weer terug met een flesje water. De
hitte was de oudere vrouw blijkbaar teveel geworden. Terwijl wij de oudere vrouw
veilig op weg helpen nemen wij afscheid van Jerzy. Een aparte ontmoeting. Hij
sprak ons aan met de zin “ik heb jullie Duits horen spreken”. Maar we hadden die
dag nog geen woord Duits gesproken. Op zijn minst wat apart.

De Poolse regering verzet zich met hand en tand tegen de klimaatplannen van de
Europese Commissie. Ook dat is te begrijpen. De Poolse energievoorziening draait
voor het grootste deel op kolen gestookte elektriciteitscentrales. De
kolenmijnen waar nog steeds het zwarte goud gewonnen wordt bevinden zich in het
zuidelijke deel Silezië. Polen eist een stevige compensatie voor het stilleggen
van de energieproductie middels steenkool.

Rusland is en blijft in de ogen van veel Polen de onbetrouwbare buurman.
Afgelopen week vonden er in NAVO-verband nog oefeningen plaats aan de Poolse
noordkust. Polen lijkt niet geneigd de weg van de dialoog te zoeken met Moskou.
Langzamerhand lijkt het beeld te ontstaan dat iedereen die van buiten Polen
komt, valt binnen het plaatje van het “vijandbeeld”. Toch raar voor een land dat
uit het economische moeras is getrokken door subsidies en co-financieringen
binnen het kader van het Europese fonds voor regionale ontwikkeling. Gelden die
bijeen zijn gebracht door de andere Europese lidstaten. Zien de Poolse regering
en het ambtelijk apparaat dan spoken? Is er sprake van paranoïde gedrag?
.

Op
een of andere manier hadden we toch al even het gevoel maar toch ook
wat aanwijzingen van gedurende onze journalistieke werkzaamheden “in de
gaten gehouden te worden”. Na een bezoek aan het schiereiland Hel met
een militair-strategisch belang en zicht op de Russische enclave
Kaliningrad werden deze aanwijzingen alleen maar sterker.

Terug In de haven van Gdansk, nabij de ferry-terminal van waaruit reizigers de
boot kunnen pakken naar Stockholm werden onze vermoedens bevestigd. Twee mannen
in burger, waarvan 1 met typisch heuptasje en de ander die zijn vuurwapen
verborgen houdt onder zijn T-shirt nemen overduidelijk met de ogen op ons
gericht plaats bij een eettentje buiten de terminal.  De “ambtenarengeur” valt
snel op. De trucs idem. De heren hadden een wel zeer bijzondere interesse hadden
voor hetgeen wij aan het “uitspoken” waren.  Even tijd om onze “begeleiders”
recht in de ogen te kijken en we zetten snel een moment op zodat onze paden
elkaar moesten kruisen en we de heren recht konden aankijken. Niet onvriendelijk
of escalatie zoekend. Nee, gewoon beleefd knikje over en weer en elkaar wat
ruimte gunnen in coronatijd. De anderhalve meter afstand kwam goed uit om de
heren te duiden dat ze voor mochten gaan zodat wij de tijd hadden om hun te
observeren in plaats van zij ons.
Na het vertrek uit de haven werden we
gevolgd door een oud wagentje van Aziatische makelij. Het volgen werd steeds
duidelijker en het werd eerder achtervolgen. Collega en chauffeur Chris had onze
“begeleiders” goed in de gaten en was het beu. Er werd vanuit ons voertuig links
richting aangegeven en rechts de afslag genomen. Waarop het achtervolgende
voertuig vol in de remmen ging en over het verdrijvingsvlak moest rijden waarbij
het voertuig van onze “begeleiders annex volgers”  op een haar na een
enkelzijdig ongeval veroorzaakte. 

Het werd onze volgers schijnbaar te gevaarlijk en te gortig. Kort nadien waren ze
in geen velden of wegen meer te bekennen en konden wij onze reis rustig
voortzetten naar onze volgende locatie gelegen in een ander land dat aan Polen
grenst.

Eigenlijk waren we niet in Polen om de presidentsverkiezingen te verslaan, maar
om te kijken wat de gevolgen zijn voor Polen van een energietransitie zoals deze
gaande is, om research te plegen en beeld te maken voor een verhaal dat gaat
over een voorloper van de Europese economische samenwerking en over de besteding
van Europese subsidies in Polen.

Ach, dit verhaal kunnen we weer bijschrijven op het befaamde lijstje “om te
lachen maar eigenlijk te triest voor woorden tegelijkertijd”.

Onbedoeld kwamen we in een “spanningsveld” terecht. We legden onze bevindingen
voor aan enkele experts die in de richting wezen van onderdelen van het Poolse
veiligheidsapparaat met sympathie voor de partij van Duda. Of het werkelijk zo
is, daar zullen we naar moeten gissen. Maar deze praktijken zeggen wel iets over
de greep en de invloed die men uit wil oefenen op de (buitenlandse) media.

Wat hoe dan ook vast staat is dat Polen een Europees land is en blijft. Het ligt
immers op het Europese continent. Geen president kan hier verandering in
brengen.