door Koos van Houdt

Duitsland leek even heel ver weg en toch aanraakbaar dichtbij zondag in
Amsterdam. Een indrukwekkend gedenkteken is gerealiseerd. Het Holocaust
Namenmonument legt het heden van het verleden vast. Toch is onze toekomst voor
een belangrijk deel verankerd in de positie van juist Duitsland in de Europese
Unie.

Beide blijken naast elkaar te kunnen bestaan in de Europese werkelijkheid van
vandaag. Het was en is aan de naoorlogse generatie om niet te blijven hangen in
dat verleden alleen. Vrede sluit je immers met je vijanden. Met vrienden hoeft
dat niet meer. Maar vrede vergt voortdurend onderhoud. Je kunt het daarom gerust
een breuk in de geschiedenis noemen dat Duitsland nu met alle buren leeft in
vrede.

Daardoor zijn de Duitse verkiezingen tot nu toe een saaie vertoning. Dat komt
omdat de Duitse positie in de Europese Unie redelijk vast ligt. Maar toen was er
vorige week opeens AUKUS. Wat? AUKUS? Een nieuw bondje tussen de Verenigde
Staten, het Verenigd Koninkrijk en Australië. Voor iedereen buiten de regeringen
van deze landen een grote en soms onaangename verrassing.

Gaat het nu om 30 miljard euro aan Franse duikboten voor Australië? Of gaat het
om de lange neus die Boris Johnson vanuit Londen zoveel en zo lang mogelijk
trekt richting de Europese Unie om te verbloemen dat hij zijn land in de
politieke wildernis heeft laten terechtkomen? Probeert Johnson het teloor gegane
Gemenebest weer in ere te herstellen? Of heeft de oude man Joe Biden even niet
opgelet tijdens zijn middagslaapje. De Franse president Macron wenste de
Australische premier niet aan de lijn te krijgen, de Fransen zijn woest. Voor
alle duidelijkheid, ook Frankrijk heeft nog een paar overzeese gebieden in de
Stille oceaan. Denkt u maar aan Frans Polynesië en wat dacht u van het Ile
Amsterdam?

Hoe dan ook hebben deze drie Angelsaksische bondgenoten de Europese Unie
behoorlijk geschoffeerd met hun plotseling aangekondigde verbond. Maar de
Europese Unie werd niet alleen geschoffeerd ook Nieuw Zeeland kreeg een dreun op
de neus en dat als lid van het Gemenebest, waarvan Australië ook deel uitmaakt.
Vanuit de regering in Nieuw Zeeland werd als volgt gereageerd “Wij zijn vrienden
maar geen bondgenoten”.

Uiteindelijk zal alles weer gesust worden in de westerse wereld. Maar als de
Europese Unie nog niet wakker was, dan is het dat nu wel. Plotseling krijgen
hierdoor de Duitse verkiezingen extra betekenis. Want hoe zal een volgende
regering in Berlijn omgaan met steeds zwaarder wegende verplichtingen op
internationaal en geopolitiek gebied.

Natuurlijk, er is voldoende ruimte voor het naoorlogse, fatsoenlijke Duitsland
zich te verschuilen achter de geopolitieke ambities van de Europese Unie. Een
Europees leger? Een Europees buitenlands beleid. Het is er half, zegt Josep
Borrell. Hij is de halve Europese minister van buitenlandse zaken. Zeker is dat
hij niet kan slagen, wanneer Duitsland niet in sterkere mate eraan gaat meedoen.

En Duitsland lijkt steeds meer mee te gaan doen. Dinsdag zei Josep Borrell na een
bijeenkomst van de Europese ministers dat de Europese Unie zich volledig
solidair toont met de Fransen, die opzichtig hun ambassadeurs in de Verenigde
Staten en Australië heeft teruggeroepen voor overleg. Een mooie formulering voor
deze menselijke boodschap: we zijn hartstikke kwaad op jullie.

Wat betekent dat voor de komende verkiezingen in Duitsland. Gaat Duitsland door
op de weg van een Europees Duitsland? Of moet de Europese Unie zich verder
aanpassen aan wat wel een Duits Europa wordt genoemd. In het bijzonder bij een
wisseling van de wacht in de persoon van de bondskanselier is die vraag
spannender dan wanneer ‘slechts’ herverkiezing aan de orde is. Marije Swinkels
deed promotieonderzoek aan de Universiteit Utrecht. Haar conclusie: de
persoonlijkheid van politieke leiders doet ertoe bij het vinden van oplossingen
binnen de Europese Raad.

Toch kunnen de Duitse verkiezingen nog niet de aandacht te trekken die ze
eigenlijk verdienen. Natuurlijk is alle aandacht gericht op die vraag, wie
volgende week maandag als eerste aan zet is om een nieuwe regering te vormen.
Maar vanuit het Europese gezichtspunt gezien is dat wat minder spannend dan
vanuit Duits perspectief. Alle kandidaten die enigszins in aanmerking komen voor
de post van bondskanselier houden zich nauwkeurig aan de lijn dat Duitsland
trouw en loyaal lid is van de Europese Unie.

Timothy Garton Ash is een collega van ons en tegenwoordig docent aan de
Universiteit van Oxford. Hij kreeg in mei 2017 een belangrijke Duits-Europese
prijs: de Karlspreis. Die wordt als regel ieder jaar uitgereikt in Aken (vlak
bij Zuid-Limburg) aan iemand die veel doet voor de Europese samenwerking en
integratie. De prijs werd voor het eerst uitgereikt in 1950. Koninginnen en
hooggezetenen kregen de prijs. Nooit eerder viel de eer te beurt aan een
journalist.

Garton Ash was toen de Muur er nog stond correspondent in Berlijn. Hij had toen
zo zijn bronnen in het oostelijke stadsdeel, waar hij iedere zondagmiddag in
zijn Alfa Romeo naar toe reed. Zijn verslaggeving uit die jaren werd beroemd. De
Stasi, de toenmalige geheime dienst in Oost-Duitsland hield hem goed in de
gaten. Er werd een dossier ‘Romeo’ gevonden, nadat de muur was gevallen en
Oost-Duitsland in westerse handen was gevallen.

Garton Ash schreef de afgelopen weken een beschouwing in de internationale
Engelstalige krant The Guardian, op weg naar de verkiezingen komende zondag. Hij
stelt vast dat er bij voorbeeld in de Europese Unie in Brussel veel
belangstelling is voor deze verkiezingen. Maar de gemoederen lopen niet op.
Iedereen is er eigenlijk wel gerust op dat bij een wisseling van de leider in
Berlijn er toch op de gebruikelijke wijze zaken kunnen worden gedaan in en met
de Duitse regering in Berlijn.

Veel meer dan in Nederland is de mantra in Berlijn immers dat Duitsland te klein
is om in de huidige grote, boze buitenwereld (AUKUS!) alleen te overleven.
Duitsland en bij voorbeeld het nogal corrupte Malta beseffen beide, kleine
lidstaten te zijn. In Nederland moet dat besef nog doordringen. Dat blijkt ook
in de praktijk. Duitsland is heus niet te beroerd om eigen belangen te
verdedigen in de slangenkuil van de Europese politieke besluitvorming. Maar de
cijfers geven aan dat de Duitsers duidelijk meer dan andere lidstaten in die
onderhandelingen het onderspit delven. Duitsland voegt zich in Europese
compromissen. Kom daar eens om als je het oor te luisteren legt in de
Nederlandse Tweede Kamer.

Als de voortekenen dus niet bedriegen dan zal de voorzichtige koers van Angela
Merkel gewoon worden voortgezet door hetzij Olaf Scholz (SPD), hetzij Armin
Laschet (CDU). Angela Merkel werd uiteindelijk het meest bekend van haar
standpunt in september 2015 over de opvang van zeker een miljoen vluchtelingen
uit het Midden-Oosten. ‘Wir schaffen das’ klonk het ferm uit haar mond en ze
legde daarbij een verband met de christelijke waarden, die zij van huis uit had
meegekregen.

Ze kreeg buitengewoon veel kritiek daarop. Maar groot deel van de bevolking in
Duitsland bleef haar steunen. In september 2017 won Angela Merkel nog een
laatste keer afgetekend de Duitse verkiezingen.

Nadenken over de positie van Duitsland in de Europese Unie, geeft ook stof tot
nadenken over de Nederlandse journalistiek. Bestaat in Nederland wel zo veel
journalistieke belangstelling voor het wel en wee bij onze oosterburen? Of
berichten we alleen als er schandalen of spanningen zijn. Als eendagsvliegen als
opiniepeilingen spannende verschuivingen beloven, die een week later weer heel
anders blijken uit te pakken.

Het moet duidelijk zijn: ons kleine landje aan de Noordzee is met handen en
voeten gebonden aan grote broer vlak ten oosten van ons. Mark Rutte heeft dat
wel onderkend door regelmatig met Armin Laschet om tafel te zitten in diens
huidige rol als minister-president in deelstaat Noordrijn-Westfalen. Er zijn in
het nabije deel van Duitsland, ook noordelijk in Nedersaksen, veel uitgestoken
handen richting Nederland.

De zogenaamde grensoverschrijdende samenwerking bloeit. Staatssecretaris Raymond
Knops, inwoner van een grensregio, heeft dat onderkend en in de afgelopen jaren
stilletjes namens Nederland uitgebouwd. “Goed samenwerken begint bij elkaar zien
en met elkaar spreken”, schrijft hij in zijn alweer uit april stammende
politieke testament. In het noorden van Nederland weet men het beter dan in de
Nederlandse journalistiek die zich teveel alleen op de Randstad richt. We hoeven
niet zo zeer bang te zijn voor de positie van Duitsland in de Europese Unie. We
moeten alleen veel meer belangstelling gaan tonen voor alles wat er al aan
samenwerking is.