door Koos van Houdt

Onderstaand artikel is een bijdrage in een serie waarin we ons bij Facts
Found afvragen hoe het staat met de stand van de rechtsstaat in Nederland,
in Polen, in de Europese Unie. Nederland komt er helemaal niet zo
goed vanaf. Leerzaam als we de schijnwerpers wat meer op Polen
richten. En hoe staat het eigenlijk met het Hof van Justitie van de Europese
Unie. Deze serie verschijnt onregelmatig. Op de site staan eerdere
afleveringen. En de redactie heeft plannen, die nog niet concreet zijn
uitgewerkt, om over een aantal maanden eens op onderzoek uit te gaan in
Luxemburg. Voorlopig doet de Europese rechter het echter naar ons inzicht
niet zo slecht!

Vijftien jaar geleden. De telefoon. Belastingdienst. Die wil graag controleren of
mijn zaakjes wel goed in orde zijn. Ambtenaar Dorknoper maakt een afspraak voor
een gesprek aan de keukentafel. Tip: zorg dat je alle documenten bij de hand
hebt. Alle documenten, dat gaat dan over de zakelijke administratie die
verplicht is, wanneer je als zzp’er een eigen bedrijfje hebt opgericht. Een paar
jaar geleden was ik een zogenaamde ‘starter’. 

Dorknoper wordt natuurlijk vriendelijk en gastvrij ontvangen en krijgt verse
koffie met iets erbij aangeboden. Niets bijzonders, het gaat zoals je gasten
ontvangt. Het blijkt dat hij wil weten of alles deugt met de administratie voor
de omzetbelasting. Wie als ondernemer geld verdient, moet over de inkomsten
namelijk belasting over de toegevoegde waarde betalen. Daar zijn regels voor,
wettelijke regels. Eigenlijk help je de overheid om belasting te innen. Maar
diezelfde overheid vertrouwt dat systeem maar zeer matig.

Die regels zijn net zo ingewikkeld als iedereen wel vermoedt dat die zijn. Daarom
nemen zelfs hele kleine ondernemers vaak een accountant of administratiekantoor
in de arm. Want de boetes en regels voor terugbetaling zijn niet mis. Ook toen
al heerste bij de belastingdienst de gedachte, dat iedere ondernemer die ermee
te maken krijgt, wel een mogelijke fraudeur zou zijn.

En hoewel mijn spulletjes bij een degelijke en nog steeds bestaand
accountantskantoor zijn ondergebracht, vindt meneer Dorknoper bij de verse
koffie wel degelijk “onregelmatigheden”. Hoewel het gaat om regels, die door de
wetgever dubbelzinnig zijn geformuleerd en je er dus ook anders over kunt
denken, hebben de accountant en ik precies de verkeerde uitleg gevolgd.
Dorknoper nam daar aan mijn keukentafel nog net niet de term ‘fraude’ voor in de
mond. Hij verleende genadig enig uitstel, zodat correcties aangeleverd konden
worden. Ondertussen wisten we dat een paar tientjes verkeerde aanbetalingen
zouden leiden tot terugbetaling en boetes, die zeker een paar honderd euro zou
belopen.

Het ging toen allemaal nog niet zo hard als tien jaar later rond de
Toeslagenaffaire. Beste lezer, dank je wel voor de bezorgde gevoelens ten
aanzien van mijn welzijn en jullie goede wensen. Maar uiteindelijk is alles
geregeld, had ik dat jaar wat minder winst, maar ben ik verder gezond weer
kunnen opstaan en verder gaan met mijn schrijfsels.

Maar dat is nog lang niet het hele verhaal. De Belastingdienst legt niet alleen
alle rekening en risico in opdracht van onze gekozen volksvertegenwoordiging en
de daartoe belaste staatssecretaris van belastingzaken bij de klant. Die klant,
u en ik, worden vanaf het begin met wantrouwen omgeven. Als bij regels die voor
meerdere uitleg vatbaar zijn, meningsverschillen ontstaan, dan kun je beginnen
bij zo’n loket op een ver industrieterrein, waar een ambtenaar met van die
glimmende oogjes jou begint uit te foeteren.

“Iedere Nederlander wordt geacht de wet te kennen”, zegt hij dan. En hij, baas
van ambtenaar Dorknoper, vertegenwoordigt De Staat. Hij heeft altijd gelijk. Ook
als hij ongelijk heeft. Hij is geen ambtenaar, wat letterlijk betekent
dienstknecht of hulp voor de burger. Nee, hij kijkt erbij alsof hij de
minister-president in eigen persoon is. Als je het er niet mee eens bent, dan ga
je maar in beroep bij de rechter.

Kijk, en dat is een avontuur op zich. Heb je dat een keer gedaan, dan weet je dat
de praktijk al heel veel langer anders is dan de theorie. Dan weet je dat de
rechter er in de praktijk vaak helemaal niet is als beschermer van de burger en
diens rechten. Dan ervaar je dat rechters ook zo in hun eigen wereldje bezig
zijn het systeem te beschermen. Vandaag zouden we zeggen: in de eigen bubbel.

Want dit gebeurde er in mijn geval. In beroep tegen de beschikking van ambtenaar
Dorknoper bij de rechter. Na de juiste procedures volgens de regels van het
bestuursrecht te hebben gevolgd, kwam de uitnodiging voor de zitting. Alles op
een rijtje, de juiste papieren en bewijsstukken bij de hand, zo kom je op de
zitting. Daar verschijnen aan de andere kant van het gangpad vier mannen die
grinnikend en grapjes makend gaan zitten. Ze zijn hier duidelijk omdat ze er nu
eenmaal moeten zijn. Iets voorbereid? Vergeet het maar.

De zitting verloopt naar die verwachting. De rechter vertelt dat het groepje van
vier allemaal de Belastingdienst vertegenwoordigen. Met hun lichaamstaal
vertellen ze de rechter dat ze het allemaal maar onzin vinden dat ze hier moeten
zijn. Want zij krijgen, namens de belastingdienst, namens de overheid zelf dus,
toch gelijk. Denken ze. Verwachten ze. Waarom je op de zitting nog verder
serieus gedragen. Hun antwoorden op vragen van de rechter getuigen niet van
degelijke kennis over de zaak.

De rechter zelf houdt wel een schijn van onpartijdigheid in stand. Maar als de
uitspraak er is, blijkt elke serieuze overweging, elk serieus argument van de
hand gewezen te zijn. Want inderdaad, de belastingdienst is van ons allemaal en
krijgt dus helemaal gelijk. Zo leeft de belastingdienst in een schijnwereld
waarin individuele medewerkers, al dan niet achter die houten loketten waarin je
je als burger voelt opgesloten, hun eigen gang gaan en hun eigen beslissingen
nemen. Als je het er niet mee eens bent, dan krijg je te horen dat je toch zeker
zelf ook de wet behoort te kennen.

Twintig jaar geleden. Vijf jaar eerder dan bovenstaand verhaal.

Mooi moment om eens te kijken of er nog een andere mooie baan is. Zo mooi als de
journalistiek, dat is uitgesloten. Maar goed. Als journalist moet je in alle
onafhankelijkheid oordelen en doorvertellen wat je ervan vindt. Zodat u als
lezer ook een beetje begrijpt wat er om u heen gebeurt. Ik zoek geen functie
waarin partijdigheid een rol speelt, zoals die van een advocaat. Dat is niet
mijn hoogste doel. Maar rechter, dat zou wat kunnen zijn. Je bent dan immers
onafhankelijk en houdt er hoge morele standaarden van recht en gerechtigheid op
na.

Op onderzoek. Wat moet je doen om te solliciteren bij de rechterlijke macht? De
rechterlijke macht komt bijna altijd mensen te kort. En al die rechters die na
hun studie nooit anders hebben gedaan dan de rechtbanken bevolken, die missen
een hoop vaardigheden, die toch behulpzaam kunnen zijn. Ben je afgestudeerd als
jurist dan heb je dezelfde bul als die mensen, die rechter zijn geworden.

Als je dan als journalist jarenlang de perstribunes van de Tweede en Eerste
Kamer, de perszalen van vele ministeries en de gebouwen van de instellingen van
de Europese Unie van binnen en buiten kent, dan neem je ervaringen mee die
meerwaarde hebben. Dan kun je rechtbanken helpen om hun contacten met de pers te
verbeteren. Een harde noodzaak, twintig jaar geleden. Je weet ook een beetje hoe
en waarom wetten tot stand komen en wat de verhouding is tussen politiek en
juristerij. Je weet zogezegd van de hoed en de rand. En twintig jaar geleden
wisten rechters in Nederland ook nauwelijks dat er zoiets als Europees recht
bestaat en dat Europese wetten voorrang hebben op Nederlandse wetten. Ook daarin
zou meerwaarde geleverd kunnen zijn.

Dan verschijnt die advertentie voor zogenaamde zij-instromer bij de rechterlijke
macht. Alle vinkjes ten aanzien van de vereisten springen op groen. Nummer
gebeld voor nadere inlichtingen. “Meneer, hebt u wel eerst contact gezocht met
de dichtstbijzijnde rechtbank van uw woonplaats”, is de vraag aan de andere kant
van de lijn. Nee, maar hoe kon ik dat weten? “Ja, meneer, dat kon u misschien
niet weten, maar zo gaat dat nu eenmaal bij ons.” Zo gezegd, dan ook maar zo
gedaan. Het telefoontje begint bemoedigend. Ik krijg zo waar direct een
vice-voorzitter van de rechtbank aan de telefoon. Op mijn vraag om inlichtingen
voor de functie van zij-instromend rechter, voel ik al snel dat ik met een kluit
in het riet wordt gestuurd. Ik ben niet één van hen, een afspraak voor een
oriënterend gesprek zit er niet in.

Met blijdschap en vreugde bleef ik vervolgens journalist. Want een mooier vak is
er immers niet. Maar deze verhalen, die ver in mijn geheugen waren weggezakt,
kwamen de laatste jaren weer allemaal bovendrijven. Dat begon toen in 2015 de
rechtbank in Den Haag op de stoel van de politici ging zitten en de actiegroep
Urgenda in het gelijk stelde in een geding tegen de rijksoverheid over het
klimaatbeleid. Wat had dit met de scheiding van machten binnen de overheid en
met de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht binnen de zogenaamde Trias
Politica te maken?

Ik begon me wat te verdiepen in het functioneren van rechtbanken. Journalisten
zijn er immers voor om lastige en kritische vragen te stellen. Maar die
rechtbanken blijken hun zaakjes goed voor elkaar te hebben. Dat valt te
vergelijken met wat we wel ‘gesloten potten’ kunnen noemen. Rechters krijgen
altijd en overal ook in de journalistiek het voordeel van de twijfel. Veel
rechters verdienen dat ook wel in de praktijk van elke dag.

Maar als het erop aankomt blijken ook rechters en rechterlijke colleges kwetsbaar
voor de dreiging van tunnelvisie. Het zaadje daartoe is gelegd tijdens de boven
beschreven ervaringen van al wat langer geleden. Het is tijd dat de
journalistiek niet alleen licht laat schijnen over de uitspraken van rechters
die in de vorm zijn gegoten van vonnissen en arresten. Het is ook gezond dat
rechters, daartoe gesteund door kritisch volgen en bevragen door journalisten,
gaan beseffen dat ze ook zelf kwetsbaar zijn voor eenzijdigheden en vastgeroeste
methoden en technieken.

Volgende aflevering, die binnenkort verschijnt en waar al aan geschreven
wordt: Hoe in Nederland de rechterlijke macht door de Toeslagaffaire tot een
ongekend proces van zelfonderzoek is gekomen. Daarin liggen plotseling veel
antwoorden op tafel, waarover we al in een eerdere fase in de redactie
vragen hadden geformuleerd.