door Koos van Houdt

Wiens brood men eet, diens woord men spreekt. Dat is de zegswijze die hoort bij
het klassieke pleidooi om journalistieke organisaties niet te betalen uit
belastinggeld. Maar gaat die wijsheid nog op? Zowel in lidstaat Nederland als in
de Europese Unie als geheel groeit de vraag naar actieve financiële steun van
overheidswege. Moeten journalisten zich laten betalen door een overheid, terwijl
ze diezelfde overheid kritisch behoort te volgen?

Je kunt het ook anders benaderen. Zowel in de Europese Unie als in de Nederlandse
grondwet worden een aantal zwaarwegende vrijheden voor gewone mensen omschreven.
Het is niet zo dat de overheid die goedgunstig aan de mensen geeft. Nee, deze
grenzen rond deze grondrechten worden getrokken omdat die aan de basis liggen
van vrijheden voor ons allemaal. Klassieke grondrechten, heten ze. De overheid
behoort er met de tengels vanaf te blijven.

Waar komt dan de roep vandaan om de overheid de rol te geven als actieve
beschermer en financier? In het staatsrecht is daarvoor het begrip sociale
grondrechten ontstaan. Het geeft aan dat de overheid actief moet zorgen voor
werk, voor voldoende gezondheidszorg of voor veiligheid op straat. Als je op die
manier aan de grondrechten denkt, dan zou de overheid ook actief moeten zorgen
voor een goed functioneren van de persvrijheid.

Vandaag moeten we vaststellen dat alles anders moet nu de coronacrisis ons leven
door elkaar heeft geschud. Zelfs de onafhankelijke journalistiek zou door de
overheid financieel gered moeten worden. In Nederland heeft minister Arie Slob
(mediazaken) de juiste beslissing genomen om regionale en lokale journalistiek
financieel te ondersteunen. Op straffe van het verdwijnen van de in een
democratie noodzakelijk te achten waakhondfunctie van journalisten. Zo staat dat
in een nieuw advies van deskundigen.

De commissie openbare vrijheden van het Europees Parlement vroeg deze groep van
deskundigen uit allerlei lidstaten om een advies over de persvrijheid. De groep
stond onder leiding van hoogleraar Tarlach McGonagle van de Universiteit van
Amsterdam. Het rapport, eind vorige week verschenen, gaat vooral over de
veiligheid van journalisten, wanneer zij gebruik maken van het grondrecht van de
persvrijheid. Die is niet in alle landen van de Europese Unie even goed
gegarandeerd.

Het advies haakt aan bij ingrijpende gebeurtenissen zoals de moorden op de
journalisten Daphne Caruana Galizia op Malta, Jan Kuciak en Martina Kusnirova in
Slowakije en Lyra McKee in Noord-Ierland is. Het gaat vooral over de vraag hoe
het in meer algemene zin staat met de persvrijheid in de verschillende
lidstaten. Polen en Hongarije springen er nu uit als zorgenkindjes. Zeker nu
zeer recent het internetmagazine Index.hu in Hongarije is ontdaan van de status
van journalistieke onafhankelijkheid. De truc van het verwisselen van
economische eigendom van dit voorheen onafhankelijke medium wordt in veel landen
vaker vertoond.

Persvrijheid is dus bepaald nog niet vanzelfsprekend in de Europese Unie. Ook als
geweld achterwege blijft, dan nog zijn er allerlei trucs in omloop om
journalisten dicht op de huid te zitten. Nederland en nog een handvol
noordelijke lidstaten komen er in het rapport goed vanaf. Maar dat is eerder
uitzondering dan regel. Hoewel het in landen als België, Frankrijk, Spanje,
Portugal, Italië en Griekenland wel de goede kant op gaat, zijn daar toch vaker
zaken aan de orde waarbij de wenkbrauwen gefronst kunnen worden. En in Hongarije
en Polen staan de zaken er helemaal slecht voor.

Het advies aan het Europees Parlement gaat in bredere zin in op deze bedreigingen
van de persvrijheid. Vooral twee zaken krijgen daarbij uitvoerige aandacht. In
de eerste plaats komt de kwestie van het economisch verschieten van kleur aan de
orde. Dat gebeurde bij Index, maar is al veel langer staande praktijk in heel
wat lidstaten. Persvrijheid wordt dan opgevat als de vrijheid van de eigenaren
om het nieuwsmedium te laten schrijven wat de eigenaar wil. Als zo’n medium de
vaak nog corrupte machthebbers dan niet naar de mond schrijft, regelen deze
achter de schermen dat de economische eigendom overgaat in handen van bevriende
personen.

Een tweede veel voorkomende truc is van juridische aard. In het strafrecht van
eigenlijk alle lidstaten staan bepalingen die beschermen tegen beledigingen of
smaad. In beginsel zijn ook journalisten aan die grenzen gehouden. Je mag alles
schrijven en zeggen wat je wilt, als je dat maar doet in een vorm die voldoende
respectvol is voor anderen. Daar vinden machthebbers openingen om nieuwsmedia of
individuele journalisten soms eindeloos voor de rechter te slepen en hen zo
nodig te laten opsluiten.

Kritiek op het beleid wordt zo ten onrechte omgezet in aanklachten van smaad en
belediging. Wanneer je als overheid dat lang genoeg volhoudt, dan krijg je ofwel
gelijk bij een rechter, die inmiddels ook zijn onafhankelijkheid kwijt is
(Polen) of je procedeert net zo lang tot de journalistieke tegenpartij
financieel niet meer in staat is fatsoenlijk verweer te voeren. Alles met als
idee, dat wat jij als niet al te democratisch ingestelde politieke leider
voorstelt, goed is voor iedereen.

Zelfs in eigen land zien we tegenwoordig – nu nog op kleinere schaal – hoeveel
burgers achter dit soort leiders aan lopen. Vorige week nog zagen we Victor
Orban en Geert Wilders in Boedapest met elkaar lachend op de foto. In Hongarije
wonen ten minste geen mensen met een zwarte huidskleur, islamitische overtuiging
of een hoofddoekje op.

Het advies aan het Europees Parlement is nu om Europese regelgeving te
bevorderen, waarbij dit soort economische of juridische constructies worden
tegen gegaan. Het zou een stap voorwaarts kunnen zijn ten bate van de
persvrijheid.

Maar het rapport voegt daar aan het slot een paar elementen aan toe, die er
echter een beetje met de haren bijgesleept lijken. Men constateert dat de
huidige coronacrisis ondertussen de persvrijheid op een andere manier bedreigt.

Als er straks wegens geldgebrek geen nieuwsmedia of journalisten meer over zijn,
dan is alle moeite voor niets geweest. Dus stelt men voor, nu de Europese Raad
een compromis heeft gesloten over meerjarenbegroting en Herstelfonds, een klein
deel ervan te reserveren voor een permanente pot om de onafhankelijke
journalistiek te ondersteunen. Niet duidelijk is hoe dat overeenkomt met die
oude waarschuwing, dat wiens brood men eet, diens woord men spreekt.