door Jan Schils

PFOS en PFAS: Politiek Vlaanderen doet een plas en alles dreigt te blijven
zoals het was …..

Hoe men het ook draait of keert en alle ontkenningen van de Vlaamse overheid en
de politiek ten spijt, staat het wetenschappelijk vast dat Vlaanderen tot de
topregio’s behoort of zelfs de nummer 1 is in Europa met de grootste bodem-,
water- en luchtverontreiniging.

De diepere oorzaak van deze kwalijke reputatie is niet ver te zoeken. Vlaanderen
is behalve een super milieuverontreiniger ontegenzeggelijk ook een van de meest
bloeiende en succesvolle economieën van Europa (en zelfs van de wereld) met alle
bekende bijbehorende nadelige gevolgen van dien voor de gezondheid van mens en
dier. Je zou kunnen zeggen, dat deze regio in feite het “slachtoffer” is van
zijn eigen succes.

Vlaanderen kent behalve politieke- ook geregeld milieuschandalen. Meestal
ontstaat dan de nodige publieke ophef en boosheid, probeert de politiek er beter
van te worden, ebt de verontwaardiging vervolgens weg en herneemt het leven zijn
gewone gang. Zo in de zin van “iedereen zag hoe het was, deed een plas en alles
bleef zoals het was”. Ook nu dreigt dat weer te zullen gebeuren, tenzij Europa
ingrijpt, onder meer op vraag van Nederland en drie andere landen.

Strafbare feiten

Ook deze keer lijkt de geschiedenis zich te herhalen. Eind april van dit jaar
kreeg justitie in Antwerpen een tip dat er waarschijnlijk strafbare feiten waren
gepleegd in de vorm van een ernstige vervuiling met PFOS op onder meer een
bouwwerf van de nieuwe Scheldetunnel op de Linkeroever van de Schelde in
Antwerpen. Bij graafwerkzaamheden in verband met de Oosterweelverbinding, die de
Ring rond Antwerpen volledig moet maken, werden hoge concentraties PFOS
aangetroffen. Bij PFOS of perfluoroctaansulfonaten gaat het om een chemische
stof die van nature niet in het milieu voorkomt en die dus ook niet biologisch
afbreekbaar is. PFOS behoort tot de PFAS-groep van poly- en
perfluoralkylstoffen, die veel gebruikt worden in de chemische industrie dank
zij hun water- en vetafstotende eigenschappen. Zo vinden ze toepassingen bij
onder meer de productie van cosmetica, blusschuim, pannen, verf en
voedselverpakkingen. Door deze toepassingen, maar ook door de directe uitstoot
van de betrokken fabrieken, dringen PFAS door in de bodem, in baggerspecie en in
de oppervlaktewateren. Bij het onderhoud van waterlopen wordt vaak gebaggerde
grond op aanpalende akkers gedeponeerd en komen PFAS via voedsel terecht in het
menselijk lichaam.

3M aan de schandpaal

Spilfiguur en boosdoener in dit inmiddels bijna vijf maanden oude
milieuschandaal, dat ondanks veel andere belangrijke nieuwsitems geregeld de
media blijft halen, terwijl de politiek de Zwarte Piet naar elkaar blijft
doorschuiven, is de Amerikaanse chemiereus en multinational 3M, onder meer
beroemd om zijn “Scotch Tape”. Het bedrijf heeft inmiddels fabrieken in 70
landen, telt een kleine 100.000 werknemers en was vorig jaar goed voor een omzet
van ruim 32 miljard dollar. In Zwijndrecht bij Antwerpen beschikt 3M over een
belangrijk laboratorium en fabriek die nu van alle ontstane PFOS-ellende wordt
beschuldigd. De recentelijk gemelde vervuiling van grond en grondwater met dit
goedje in Zwijndrecht zou van 3M afkomstig zijn. Natuurlijk ontkent het bedrijf
en het deed dat met een kort persbericht: “Wetenschappelijk bewijs dat stoelt op
tientallen jaren onderzoek toont niet aan dat PFOS schade veroorzaakt bij mensen
die zijn blootgesteld aan de huidige en vroegere waarden.” Tot zover het verweer
van 3M, dat algemeen wordt betwist. Ook door de Vlaamse overheid, die het
aanvankelijk deed voorkomen of de vervuiling met PFOS voor haar een verrassing
was. Dat was een complete leugen want via haar eerdere contacten in 2006 (!)
over PFOS-vervuiling met de Openbare Vlaamse Afvalmaatschappij (OVAM), wist ze
reeds dat er sprake was van een mogelijk ernstig milieuprobleem. Door gebrek aan
kennis over PFOS werd dit probleem door de OVAM en de Vlaamse overheid onder de
mat geveegd. Ze vonden het samen “bij gebrek aan meettechnieken” niet nodig om
grond in de omgeving van de fabriek te saneren maar wel “om de vervuiling niet
verder via het grondwater te laten verspreiden”, wat kennelijk niet gelukt is.

Vooral omwonenden fabriek voorlopig de klos

Pas in 2018 vond er “op basis van nieuwe kennis” een nieuw bodemonderzoek plaats
op het fabrieksterrein zelf en de iets wijdere omgeving. Het resultaat van dit
onderzoek moet in het tweede kwartaal van 2022 beschikbaar zijn. Door de
ontstane onrust over de aanwezigheid van de stof in de omgeving (Zwijndrecht
zelf, maar ook andere gemeenten zoals Beveren) werden daar eigen bodemanalyses
uitgevoerd. In Zwijndrecht werden verhoogde PFOS-waarden aangetroffen en kreeg
de bevolking als eerste de raad geen groenten en fruit van eigen tuin meer te
eten, pompwater te vermijden en geen eieren van eigen kippen meer te gebruiken.
Intussen werd dit advies ook naar elders uitgebreid, terwijl de boeren nog
altijd niet weten in hoeverre zijn betrokken, c.q. geraakt zijn door deze
vervuiling van bodem en grondwater. Dat laat de overheid onderzoeken. Ook in vis
werden veel te hoge PFOS-waarden aangetroffen.

“Pappen en drooghouden”

Terwijl de Vlaamse overheid “geen paniek” preekt, niet bepaalt communicatief
optreedt richting bevolking en meer voor de tactiek van “pappen en drooghouden”
heeft gekozen, heeft een aantal burgers in Zwijndrecht zelf het heft in handen
genomen, de actiegroep “Grondrecht” opgericht en het bloed van 10 omwonenden van
de 3M fabriek laten onderzoeken. En wat blijkt, alle tien bloedmonsters
overschrijden ruim tot spectaculair de normen die zijn vastgesteld door
wetenschappers van het Europese Agentschap voor de Voedselveiligheid (EFSA). Dit
agentschap heeft de grenswaarde voor PFOS bepaald op 6,9 milligram per liter
bloed. De laagste waarde  van de bloedmonsters lag 3,5 keer hoger dan de
EFSA-norm en de hoogste 168 (honderdachtenzestig!) keer hoger. In een reactie op
de Vlaamse radio (VRT) reageerde de bij het onderzoek betrokken toxicoloog Jacob
de Boer (VU Amsterdam): “We hadden wel hoge waarden verwacht, maar dit zijn
waarden , die ik bij inwoners nog nooit heb gezien. Alleen bij fabrieksarbeiders
van een soortgelijke fabriek in Dordrecht, mensen die een leven lang met deze
stoffen werkten, zijn zulke hoge waarden gevonden.”

Groot bloedonderzoek

De Vlaamse minister van Omgeving (milieu), Zuhal Demir, trekt het resultaat van
het bloedonderzoek niet in twijfel ,maar laat nu voor alle zekerheid het bloed
van 800 omwonenden binnen een straal van 3 km van de 3M fabriek in Zwijndrecht
onderzoeken. Daarna wil ze pas conclusies trekken. Dat onderzoek is erg duur,
reden waarom de actiegroep, die niet zoals de overheid beroep kan doen op
belastinggeld. het bij 10 mensen liet.

3M vindt het bloedonderzoek veel te kleinschalig en wacht af. Omdat het bedrijf
al meer dan 20 jaar met de productie van PFOS is gestopt, is het op zijn minst
wel verontrustend dat na zovele jaren nog hoge concentraties in het lichaam van
de betrokken personen werden aangetroffen. Dat belooft niet veel goeds voor
minstens een deel van de 800 mensen wier bloed nog wordt onderzocht.

Oosterweelverbinding

Intussen hebben inwoners van Zwijndrecht en ook Antwerpen ingebrekestellingen
verstuurd naar hun gemeenten. Ze vinden dat er te weinig voorzorgsmaatregelen
zijn genomen in verband met de werken aan de Oosterweelverbinding waar ook door
PFOS vervuilde gronden zijn aangetroffen die eerst verwijderd of behandeld
zouden moeten worden. Greenpeace en de Bond Beter Leefmilieu (BBL) hebben zich
bij die acties tegen Oosterweelbouwheer Lantis aangesloten. Hierbij moet er door
alle betrokken partijen wel aan worden gedacht en worden beseft dat de werken
aan de Oosterweelverbinding, om het verkeer in en rond Antwerpen vlotter te
laten verlopen en om af te rekenen met de dagelijkse files, ook als een Europees
en door de EU-kas betaald project moeten worden bekeken en  beoordeeld. Zo is
het goederenvervoer over de weg op de Antwerpse Ring “maar” voor een kwart haven
gebonden en voor de overige driekwart doorvoerverkeer van nationale en vooral
internationale herkomst (met Nederlandse vrachtwagens aan de top). Lokale
politieke vetes en politieke profilering zijn hier niet op zijn plaats. Het ziet
ernaar uit dat niet alle spelers (daders en slachtoffers) in dit milieuschandaal
de draagwijdte ervan hebben begrepen. Het is daarom ook erg belangrijk dat de
Europese Commissie met de beloofde Europese PFOS waarden uitpakt, die tegen de
herfst werden beloofd. Want het gemiddelde PFOS-gehalte in rivieren, kanalen,
beken en andere oppervlaktewateren in Vlaanderen piekt zowat overal boven de
normen, zo blijkt uit metingen op 40 plaatsen in Vlaanderen door de Vlaamse
Milieu Maatschappij (VMM).

“Vergroot risico op kanker”

De kwestie waarom het draait in dit heikele dossier is natuurlijk hoe gevaarlijk
PFOS en PFAS zijn voor de gezondheid van mens en dier. En de hamvraag luidt dan
of er gevaar voor het ontstaan van kanker bestaat. Op het oordeel daarover van
het Belgische Federaal Voedselagentschap (FAVV) kan men moeilijk vertrouwen. Dat
heeft namelijk zelf gezorgd voor aantasting van zijn geloofwaardigheid door wat
losjes en laks om te gaan met de PFOS-waarden. Op de vergadering van de Vlaamse
onderzoekscommissie naar PFOS-vervuiling begin juli, waar verschillende
toxicologen aan het woord kwamen, verklaarde professor Nicolas Van Larebeke,
toxicoloog aan de universiteit van Gent, onder meer: “Tal van industriële
belangengroepen proberen ons wijs te maken dat er weinig verband bestaat tussen
kanker bij dieren en mensen. Dat is niet zo. De mechanismen zijn de zelfde. Op
die manier en via epidemiologisch onderzoek bij de mens werd bewezen dat
blootstelling aan PFAS het risico vergroot op onder meer borstkanker,
ovariumkanker, teelbalkanker en nierkanker. De enige reden om dat te ontkennen
zijn economische belangen.” Prof. Jame C. De Witt, toxicoloog aan de East
Carolina University in de VS ging nog een stapje verder: “Genoemde stoffen
betekenen ook een grote dreiging voor het immuunsysteem van de mens. Ze grijpen
in op onze reacties op vaccins. We zitten midden in een epidemie, waar die
respons cruciaal is. Dat is zeer zorgwekkend, zeker voor mensen die op dit
moment aan PHOS (en PFAS) worden blootgesteld. Bovendien blijkt uit studies, dat
mensen met een hoge waarde aan PFBA in hun bloed (het gaat om een stof die
verwant is aan PFOS) aan ernstiger Covid 19 infecties lijden en langer in het
ziekenhuis moeten blijven. De toxicologen waarschuwen wel dat er geen reden is
voor paniek is omdat de zwaarste contaminatie met deze stoffen voorbij is en
tegelijkertijd ook aan het dalen is. Besmetting met dioxines of asbest
bijvoorbeeld zijn veel gevaarlijker. Prof. Van Larebeke: “Er is geen reden voor
paniek. Maar er is wel voorzichtigheid geboden met nieuwe PFAS-derivaten,
waarvan de toxiciteit nog onbekend is.”  

EU-wijd verbod gevraagd

Terwijl de Vlaamse minister-president Jan Jambon doet of Vlaanderen het probleem
onder controle heeft en allesbehalve geneigd is om harde maatregelen te nemen,
denkt men in het buitenland daar kennelijk helemaal anders over. Zo hebben drie
EU-landen (Nederland, Duitsland en Zweden) en Noorwegen aan het Europese
Agentschap voor Chemische Stoffen (ECHA) gevraagd om in heel Europa een verbod
op meer dan 6000 PFAS-stoffen af te kondigen. Het RIVM waarschuwde onlangs te
veel van genoemde stoffen binnenkrijgen. De vier landen willen van de ECHA een
totaalverbod voor heel Europa, behalve als er geen alternatief voorhanden is.
Juist daarom zal het verbod nog wel enkele jaren op zich laten wachten omdat het
in fasen zal worden ingevoerd, juist in verband met de beschikbaarheid van
alternatieven. 2025 lijkt haalbaar als startdatum.  De vraag is wel hoe het gaat
met vanaf buiten de EU ingevoerde producten, veelal uit China zoals bijvoorbeeld
de miljarden kunststoffen regenjassen die dat land naar overal in de wereld
exporteert.  Een Europees verbod op PFAS en PFOS zou gemakkelijk tot
handelsconflicten kunnen leiden met China en andere landen in Azië, die het
traditioneel niet zo nauw nemen met het gebruik van gevaarlijke stoffen in hun
productieapparaat.  

Onderzoeken spreken zichzelf tegen

Intussen doet de overheid pogingen om de bevolking gerust te stellen, maar die
klinken allerminst geruststellend. Zo zouden bij drie afzonderlijke onderzoeken
naar de aanwezigheid van PFAS en PFOS in voedingsproducten in Zwijndrecht geen
alarmerende resultaten naar voren zijn gekomen. Dat melden een door de Vlaamse
overheid aangestelde expert en de gemeente Zwijndrecht, die behoefte heeft aan
rust onder de bevolkimng. Maar ze halen zelf hun sussende verklaringen onderuit
door vervolgens te adviseren om de geldende adviezen over de consumptie van
eigen fruit, groenten en eieren te blijven naleven “omdat er in verschillende
stalen wel degelijk PFAS en PFOS werden aangetroffen. Vooral eieren van
scharrelkippen werden PFAS en PFOS aangetroffen.

Het federaal Voedselagentschap (FAVV) nam monsters van vlees, melk en eieren bij
traditionele landbouwbedrijven in een straal van 15 kilometer rond de 3M-fabriek
in Zwijndrecht. Volgens die resultaten beantwoordden alle stalen aan de
kwaliteitseisen van het Voedselagentschap en “is het dus veilig om producten van
traditionele bedrijven in de omgeving te consumeren”, concludeert het
agentschap. Maar omdat het FAVV –zoals eerder opgemerkt – eigen minder strenge
normen hanteert, moet zijn oordeel toch met een korreltje zout worden genomen.

Het studiebureau ERM onderzocht in opdracht van 3M scharreleieren, melk,
groenten, fruit en gewassen bij particulieren en bij land- en tuinbouwbedrijven
in een zone rond de 3M-site. Vooral scharreleieren vormen een probleem: in alle
geteste scharreleieren werd PFAS aangetroffen, waarbij PFOS de belangrijkste
gedetecteerde PFAS-verbinding was. Eén monster had zelfs een waarde ver boven de
limiet van het FAVV, wat zou betekenen dat dit product uit de handel genomen zou
moeten worden. Ook in melk en gewassen (vooral grassen) werden hoge
PFOS-gehaltes gevonden.

Afgelopen donderdag)is bekend geworden dat 3M van een voorkeursbehandeling genoot
door het provinciebestuur van Antwerpen. Zo hoefde het bedrijf zich niet zo
streng aan de lozingsvoorwaarden te houden voor zijn chemisch stoffen als andere
scheikundige bedrijven. 3M kreeg bijvoorbeeld van het provinciaal bestuur
expliciet de toestemming om per liter 30 keer meer schadelijke stoffen in
oppervlaktewater te storten dan andere bedrijven. Een woordvoerder van het
provinciebestuur van Antwerpen praatte agelopen vrijdag deze gunstregeling voor
3M goed door te verklaren dat het bedrijf niet de reinigingfscapaciteit bezat om
aan de lozingsnormen te voldoen….