door Koos van Houdt

Woensdag was een droevige dag voor alle mensen die meeleven met het wel en wee van de Europese Unie. Grote namen uit de tweede generatie van Europeanen stierven op die dag. Wolfgang Schäuble (81) hield vooral op de achtergrond en vanuit de Duitse Bondsdag het Europese wel en wee goed in de gaten. Namens de Duitse CDU en namens de Europese christendemocraten. Zij vormen al 25 jaar de grootste fractie in het Europees Parlement. Spannend: is dat nog zo na de komende verkiezingen van juni 2024?

Een typische ‘man op de tweede plaats’. Hij deed het denkwerk en knapte vuile klusjes op. Bondskanseliers als Helmut Kohl en Angela Merkel profiteerden, omdat ze het grote belang ervan voor Duitsland en voor hun eigen positie erkenden. Zijn belangrijkste bijdrage: Hij wees altijd op het belang van een Europees Duitsland. Duitsland was weliswaar de grootste lidstaat. Maar Duitsland moest onderdeel zijn van de Europese Unie en daar niet de baas willen spelen. Anders gezegd: Een Europees Duitsland, geen Duitse Europese Unie.

Schäuble zit sinds 1991 in een rolstoel. Half verlamd na een moordaanslag op hem. Maar niet half verlamd in zijn brein. Integendeel. Hij werd onder Angela Merkel tien jaar lang de Duitse minister van financiën en daarna een periode voorzitter van de Bondsdag. Hij werd daarmee de steunpilaar van de euro, niet erg geliefd in zijn vaderland Duitsland. Samen met Jeroen Dijsselbloem, als toenmalig Nederlandse minister van financiën ook voorzitter van de eurozone, nam hij in juli 2015 het armlastige medelid Griekenland onder de arm. Onder geen beding zou dat land tegen eigen wil uit de eurozone gezet mogen worden. Nog geen tien jaar later blijkt het gelijk van deze beslissing. Griekenland doet het economisch en financieel inmiddels een stuk beter.

In de jaren dat Schäuble opkwam als Europeaan, was de glans er al weer vanaf bij de in 1995 gaande man Jacques Delors. De Fransman kwam als slippendrager van voormalig president François Mitterrand (in functie tussen 1981 en 1995) op in de Franse en de Europese politiek. Hij was lid van het eerste rechtstreeks gekozen Europees Parlement tussen 1979 en 1981 en werd na de verkiezing van Mitterrand tot president, minister van financiën in Frankrijk. Hij werd beloond voor zijn loyaliteit met zijn benoeming in 1985 tot president van de Europese Commissie.

Delors was lid van de Franse Parti Socialiste. Maar zijn opvattingen gingen daar bovenuit. Hij kon uitstekend omgaan met het gedachtegoed van de Europese christendemocraten. “Hart en ziel voor Europa”, was de bijbehorende leus. Daardoor kon hij bruggen bouwen tussen de verschillend denkende Europese krachten. Hij kende de diepere zielenroerselen in het Europees Parlement al. En hij wist zelfs de Britse Iron Lady Margaret Thatcher, die tussen 1979 en 1989 de scepter in het Verenigd Koninkrijk zwaaide, in zijn kamp te krijgen. Hij onderhandelde rechtstreeks met haar om tot afspraken te komen over de Europese interne markt. Het lukte.

Daardoor werd Jacques Delors geestelijk vader van de Europese interne markt. Het bijbehorende verdrag werd in 1986 gesloten. Single European Act, zo heette het in Engels. Europees Eenvormig Verdrag in het Nederlands. Meest veelzeggend in het Frans: Acte Unique. De Europese Unie is een unieke Unie.

Op mijn Linkedin-account vorige week, zei een hooggeleerde opponent: “Er is niets unieks aan de Europese Unie”. Het voelde alsof een juridische studie met Europees recht en dertig jaar journalistiek onderzoek en verzamelen van gegevens (‘data’ heet dat in dieventaal) over de Europese politiek door hem door het toilet werden gespoeld. Het is echt een feitelijk onjuiste reactie. De Europese Unie bestaat, lijkt op geen andere club en is vooral op de unieke wijze, zoals we die vandaag kennen, opgezet door de invloed van Jacques Delors. Daar hoeft niemand het mee eens te zijn. Maar als journalisten moeten we dat aan iedereen wel eerlijk vertellen.

De Europese interne markt is niet alleen een vaststaand gegeven. De Europese interne markt kent een zogeheten ‘gelijk speelveld’. In het dieventaaltje dat we voortdurend moeten gebruiken om het uit te leggen: een ‘level playing field’. Het betekent dat bedrijven overal in de Europese Unie dezelfde rechten en plichten kennen en dus zo eerlijk mogelijk kunnen concurreren. Daarvoor bleek veel en iedere keer weer nieuwe wetgeving nodig.

Daarom is de wetgeving voor de interne markt de afgelopen dertig jaar bepalend geweest voor veel meer eenvormige Europese wetgeving op allerlei ander gebied. Delors zelf dacht daarbij in de eerste plaats aan sociaal beleid. Dat werd in de meeste lidstaten bestreden. Daar was de opvatting dat de Europese Unie zich niet hoefde te bemoeien met zaken als werkgelegenheid, inkomensbeleid, volksgezondheid en bij voorbeeld sociale woningbouw. Maar ook klimaat, energie en milieu kwamen zo onder het bereik van de Europese regelgeving. Want iedereen binnen de Europese Unie moest onderwerpen zijn aan dezelfde regels.

Delors zei: zonder Europees beleid op dit soort gebieden, zal het economische beleid op de interne markt niet tot bloei kunnen komen. Voorbeeld: de afgelopen jaren werd op de achtergrond binnen de Europese Unie het belang van sociale woningbouw geformuleerd. Die Europese druk leidt nu in de lidstaten tot meer aandacht voor goede woningen voor lager betaalden, die geen eigen huis kunnen financieren. Hugo de Jonge kon zodoende als minister van Wonen onder het oude kabinet meer zijn gang gaan, dan zijn tegenstanders leuk vonden.

Nog een belangrijk punt van de Europese interne markt: er kwam een Europees regionaal beleid. Zodoende wordt de Europese Unie niet alleen gedragen door de lidstaten, maar ook door regionale overheden. Uniek. Delors: de rijke lidstaten krijgen minder, de armere veel meer regionale subsidies. Dat lukte hem. Bovendien werd de centralistische Franse politiek zo opengebroken en kregen ook daar de besturen van regio’s en gemeenten meer kansen mooie dingen te doen voor hun burgers.

Met name deze Europese basis voor het regionale beleid is in de geheugens van velen ver weggezakt. Zeker ook in Nederland was de nationale politiek (“Nederland is een eenheidsstaat”) niet gediend van deze regionalisering van de Europese Unie. Het kabinet raakte vaak slaags met de regionale overheden, als het er weer eens om ging Europees geld te verdelen. Ook die ruzie zie je vandaag, met dank aan Delors, nog veel in Nederland oplaaien.

Terwijl ons land wel trots is op het Verdrag van Maastricht van dertig jaar geleden, was Delors dat niet op die manier. Het Verdrag moest er wel komen, maar de onderhandelingen erover liet hij graag bij de nationale regeringen liggen. Zo kwam het dat wij journalisten, op 10 december 1991 in Maastricht de toenmalige Nederlandse premier Ruud Lubbers zijn techniek van ‘de biechtstoel’ zagen toepassen, om overeenstemming te krijgen. Iedere aanwezige regeringsleider moest in eenzaamheid vertellen waar de eigen grenzen lagen. Lubbers maakte er daarna een redelijk smakende chocola van. Wij wisten: dat wordt nachtwerk. Dat bleek.

“De Acte Unique is ‘mijn’ lievelingsverdrag, het Verdrag van Maastricht niet zo erg”, liet Delors in zijn nauwelijks bekende ‘Memoires’ optekenen. Als president van de Europese Commissie zag hij echter genoeg voordelen om zijn vereiste medewerking eraan te geven. Dat kwam vooral omdat ook de invoering van de euro in Maastricht is geregeld.

Maar John Major, de toenmalige Britse premier, werd er minder bij betrokken dan Margaret Thatcher bij de Europese interne markt. Het gevolg kennen we. ‘Game, set and match for Britain’, riep Major trots vanaf de boorden van de Maas. Hij had veel geregeld, waaraan de Britten niet mee hoefden te doen. Niet met de euro, bij voorbeeld. Veel later leidde het tot de Brexit.

Omdat de invoering van de Europese interne markt min of meer gelijktijdig op 1 januari 1993 plaats vond, is het altijd een beetje verwarrend gebleven, wat nu geregeld was in de Eenvormige Europese Acte en wat in het Verdrag van Maastricht.

Zo wordt 2023 een jaar, waarin een tweede generatie van belangrijke Europeanen ons is ontvallen. Eerder in december stierf op jonge leeftijd (47 jaar) aan uitgezaaide darmkanker Mathieu Segers uit Maastricht. Hij was op jonge leeftijd getuige van het besluit tussen de regeringsleiders over het Verdrag van Maastricht. Ook in hotels in zijn eigen wijk Wyck zag hij deze belangrijke mensen in het echt. Hij maakte van de Europese integratie het belangrijkste onderwerp van zijn werkzame actieve leven, eerst aan de Universiteit Utrecht als docent, later als hoogleraar in zijn moederstad Maastricht. Segers was ook bekend vanwege zijn podcasts via Studio Europa in Den Haag en Maastricht.

Breder bekend was Martti Ahtisaari, voormalig president van Finland (1994-2000). Hij overleed dit jaar op 16 oktober. In zijn tijd als president trad zijn land toe als lid van de Europese Unie. Finland bleek altijd een zeer loyaal lid, veel meer dan de andere Scandinavische landen Zweden en Denemarken en als Noorwegen, dat nooit lid is geworden. Geopolitiek begrijpelijk. Finland moest en moet zich voortdurend verweren tegen de Russische dreiging. Dat volgt uit de fysieke grens van 1200 kilometer tussen beide landen. Het leidde eerder dit jaar ook tot toetreding van dit land tot de NAVO.

Finland onderscheidde zich als nieuw lid in 1999 door twee zeer belangrijke bijeenkomsten van de Europese Raad (regeringsleiders) te organiseren. In oktober 1999 zorgde Finland voor de afspraken van Tampere. Daarmee kreeg de Unie wapens in handen voor een Europees beleid inzake justitie, strafrecht, migratie en asiel. Het Asielpact vlak voor Kerst dit jaar is een late vervulling van afspraken die toen al zijn gemaakt. Maar Finland organiseerde ook in december de top waarop belangrijke afspraken over defensie en over relatie met Turkije werden gemaakt.

Ahtisaari, oorspronkelijk vooral actief binnen de Verenigde Naties, bleek in het half jaar voor dat Finse voorzitterschap ook geknipt als bemiddelaar tijdens de uitgebroken oorlog tussen Servië en de NAVO over Kosovo en Albanië. Die oorlog paste precies tussen twee Europese raden in maart in Berlijn (begin van de vijandelijkheden) en in juni in Keulen. Daar werd het nieuws bekend dat Ahtisaari geslaagd was in zijn pogingen te bemiddelen en althans de wapens daar te laten zwijgen. De naweeën ervan zien we op dit moment nog dagelijks, vooral in Servië, waar de bevolking afkeer uit tegen hun president Vucic. Zij zien fraude bij recente verkiezingen, corruptie en te veel aan Russische invloed in hun land.

Zo zijn grote namen in een tweede generatie van Europese leiders gestorven, maar blijft de Europese Unie zelf volop in leven. Er zijn te veel dwarsverbanden tussen de lidstaten gegroeid om nog zonder veel schade uit elkaar te kunnen vallen. Ook al zien sommigen, ook in Nederland, dat maar al te graag gebeuren. Het blijft daarom journalistiek relevant te waken over Europese zaken.