door Koos van Houdt

Terwijl iedereen nog ademloos toekijkt hoe in Wit-Rusland een dictator na 26 jaar valt in slow motion, gaan de gedachten alweer drie stappen verder. De strijd om Minsk gaat vooral tussen Moskou en Brussel. Op de achtergrond speelt de vraag wat de Europese Unie in deze situatie wil doen met de eigen geopolitieke ambities. Is de tijd rijp voor een ambitieuze stap voorwaarts, of wacht de Europese Unie zoals vanouds af?

Daarbij bewijst de Hanzeliga opeens goede diensten. Wit-Rusland ligt misschien ver weg van westelijke lidstaten als België en Nederland, maar eeuwenoude banden met Polen en Litouwen bewijzen opeens hun waarde voor de Europese Unie. Een extra bijeenkomst morgen van de Europese Raad bewijst dat de politieke aandacht van de Europese Unie voor de ontwikkelingen in dit land hoog is opgevoerd. Maar voor de Unie telt ook: wat willen de Wit-Russen in een eventueel nieuwe situatie zelf.

De bevolking van Wit-Rusland, nu in opstand tegen de eigen president, is met alle mogelijke vezels verbonden met andere bevolkingsgroepen in het oosten van de Europese Unie. Een korte blik in de geschiedenis leert dat zowel het Groothertogdom Litouwen (13e tot 18e eeuw) als de vroegere Pools-Litouwse statenbond (19e eeuw) een belangrijke rol speelden in dit deel van de wereld. In tijden waarin grenzen tussen natiestaten nog niet zo’n grote rol speelden, waren de banden tussen Wit-Russen, Polen en Litouwers innig.

Niet voor niets en ook niet verrassend is dat Litouwen nu een veilige opvangplek is geworden voor mensen uit Wit-Rusland die beslist een uitwijk nodig hebben. De echte historici onder ons weten dat natuurlijk al lang. Maar wie de Europese Unie nog vooral ziet als een verlengstuk van Berlijn, Parijs en wellicht Den Haag, die wordt opeens met de neus op een ander feit gedrukt. Wit-Rusland is onze buurstaat en in die Europese regio horen ze er ook gewoon bij.

Het is dus heel verklaarbaar dat in de politieke voorbereidingen vorige week op uitspraken van de ministers van buitenlandse zaken van de Europese Unie opeens het begrip Hanzeliga weer boven kwam. Dit keer niet om een zuinig gezicht te trekken, zoals in de afgelopen maanden dat de Nederlandse minister Hoekstra (financiën) het zuinige Nederland op de kaart wilde zetten in de aanloop naar een nieuwe meerjarenbegroting.

Zijn collega Blok had het voorzichtig over ‘de Baltische en de Noordse landen’, die een belangrijke rol hebben gespeeld bij de voorbereiding van de verklaring van vorige week vrijdag. Het valt ook allemaal niet geheel samen met de Hanzeliga. Maar het geeft toch allemaal weer hoe innig al eeuwenlang, onder meer via de Hanze, de onderlinge verhoudingen en de handel waren in het noordelijke deel van wat nu de Europese Unie is.

De verklaring van vrijdag is daarom niet zomaar een soort van verplichte tekst van de kant van de Europese Unie. Vladimir Poetin, die kantoor houdt in het Kremlin in Moskou, zal er niet vanuit kunnen gaan dat hij de boedel van Loekasjenko even kan overnemen. Wie mocht denken dat het officiële Rode Leger of de vage ‘groene mannetjes’ net als op de Krim de zaken voor Wit-Rusland kunnen regelen, zal gemakkelijk bedrogen uit komen.

Toegegeven, een poosje kauwen op de kern van de verklaring van vrijdag is wel nodig. “Nieuwe verkiezingen of eerlijke hertelling van de verkiezingen van 9 augustus” staat daarin centraal. Dat raakt aan de kern van de Europese belangen. De Europese Unie wil in ieder geval een democratisch gelegitimeerd bewind in Minsk met respect voor grondrechten en maatschappelijke vrijheden.

Die verklaring blijkt, zoals minister Blok vorige week aan de Tweede Kamer schreef, gebaseerd op een beperkte, maar wel officiële waarnemingsmissie van alle ambassades en van het EU-kantoor in Minsk. Die rapportage is in alle opzichten helder en duidelijk. De uitslag van de presidentsverkiezingen zou kunnen worden afgeleid uit hertelling van de stembiljetten die zijn uitgebracht op 9 augustus. Nieuwe verkiezingen zijn ook een realistische optie. De ‘officiële” uitslag is in ieder geval volstrekt onbetrouwbaar.

De Europese Unie doet het voorzichtig aan. De bevolking van Wit-Rusland is aan zet. Die bevolking hoeft helemaal niet de wens te hebben het gezicht richting de Europese Unie te keren. En in de Europese aanpak is dat toch het eerste wat telt. Maar zowel Moskou als de Europese Unie lijken geen belang te hebben bij een militair ingrijpen in welke vorm dan ook. Moskou en Europees Brussel zullen het met elkaar eens moeten zien te worden. Daarbij vallen overeenkomsten met Oekraïne op, maar ook verschillen. Wit-Rusland heeft niet dat strategisch belang voor Moskou als de Krim.

De verhoudingen tussen Rusland en de Europese Unie berusten op een goed begrip van het economische wederzijdse belang. Energietransitie of niet, de Europese Unie zal nog lang fossiele brandstoffen uit Siberië nodig hebben. Moskou kent het wederzijdse belang van redelijke economische verhoudingen in ruil daarvoor. Dus zal er ook voor Poetin niet veel anders op zitten dan zo goed mogelijk overleggen met de Europese partners. Voor hem is het hoogst haalbare, te voorkomen dat Wit-Rusland lid kan worden van de Europese Unie. Maar ongetwijfeld gunnen de Europeanen dat laatste de Wit-Russen juist van harte.