Door: © Peter-Vincent Schuld en Jan Schils

Leidende foto: Natuurgebied Bargerveen, Drenthe © Jan Sibon/Schuld

Het Nederlandse kabinet en grote delen de Nederlandse samenleving reageerden verontwaardigd op het vonnis van de Rechtbank in Den Haag, waarbij de Staat der Nederlanden door de rechter werd opgedragen om wat aan de vermeende stikstofcrisis te doen, met last onder dwangsom. Wie op het eerste zicht de zaak aanhoort kan denken: “Stop eens even. hier gaat de rechter op de stoel van de politiek zitten”, maar behoudens enkele elementen uit het vonnis is dit niet het geval. Nederland wordt aan de Europese wetgeving gehouden, die zij dient na te leven. Daarmee is het niet gezegd dat er “goede wetgeving” is die in Brussel tot stand kwam. Maar Nederland, haar parlementariërs in het Europees Parlement en de bevoegde vakminister voor landbouw zijn er destijds wel mee akkoord gegaan. “Regeren is vooruitzien¨ luidt het gezegde, maar laat dat nu in Den Haag en Brussel gebeuren gedurende de spreekwoordelijke middagdutjes, dus er werd niet vooruit gedacht. Er werd geslapen.

Even uitleggen: Er is een hiërarchie van wetgeving: Europees recht en multilaterale en internationale verdragen gaan voor op het nationaal recht.

In de jaren waarin het stikstofbeleid definitief in Europa vorm werd gegeven was dit dossier van de toenmalige landbouwminister Laurens’-Jan Brinkhorst (D66) en het is geweten dat zijn affiniteit met de landbouwsector redelijk nihil was. Ik trof in die jaren de heer Brinkhorst in mijn toenmalige hoedanigheid van fotojournalist met enige regelmaat op de Europese ministeriële landbouwraden (de vergaderingen van de Europese ministers van Landbouw) in Brussel en Luxemburg.

In de omgang helemaal geen onaardige kerel.  Ik kwam hem een tijdje geleden nog tegen op een bijeenkomst in Den Haag. Een leuk weerzien, het was toen zo’n twaalf jaar geleden dat ik hem voor het laatst gesproken had. Maar politiek gezien heb ik altijd wel grote vraagtekens gehad bij zijn beleid zoals het dwangmatig verminderen van de Nederlandse varkensstapel.

De uitstoot van stikstof is een dossier wat al decennia lang aansleept en waarbij iedereen heeft liggen slapen toen het om spande. In die tijd belde ik regelmatig met de afnemers van mijn nieuwsfoto´s en kreeg dan steevast te horen “Wie interesseert zich nu voor Brussel?”. Conclusie: de hoofdredacties van de kranten in de jaren negentig en in het begin van deze eeuw waren in gezamenlijkheid net een collectieve slaaptherapie.

Beleidsambtenaren die de ministers omringen zijn niet per definitie analisten die de toekomst met naar behoren weten in te schatten. Je kon de klok erop gelijk zetten dat het overmorgen van een aantal decennia later er anders zou uitzien als het waanbeeld van de dag waarop beslissingen genomen worden. Dus feitelijk kunt u het instituut “Europese Unie”  en haar instellingen niet de schuld geven. Dat instituut bestaat 20 jaar later nog steeds, het gaat om de mensen die op dat moment in het politieke circus meespelen waarvan de meesten roemloos in de vergetelheid raken op wat enkelingen na. Wellicht valt dat lot mij ook wel ten deel als journalist, temeer daar ik mij niet meer voel dan iemand anders. Maar de gevolgen van slecht beleid en slechte nieuwsvoorziening blijven wel tot in lengte van jaren voelbaar.

In de eerste plaats bepaalt demografie het toekomstbeeld. Aanwas van de bevolking leidt tot meer consumptie dus tot meer vraag naar voedsel, een toename van het wegverkeer, want mensen verplaatsen zich en hetgeen we consumeren moet ook getransporteerd worden. Dus als je decennia geleden Europese wetgeving tot stand brengt zonder een goede demografische analyse en men zich spreekwoordelijk alleen druk maakt om het mogelijk uitsterven van de “rectaal vliegende bosheks-kever” dan is er ergens iets goed fout.

Niemand gaat anno nu zijn dinosaurus twee maal per dag uitlaten. Omdat ze zijn uitgestorven. Het enige prehistorisch wezen in Nederland annex de contemporair hysterische Tyrannosaurus is Frans Timmermans, die weliswaar wat is afgevallen, maar waar geen politieke dwangbuis tegen bestand is. Ook hij dreef en drijft gekte door zonder rekening te houden met het feitelijk toekomstbeeld.

Maar hoe zit het juridisch en feitelijk, kan Nederland wat? Collega Jan Schils zette het even op een rijtje:

Iedereen (behalve de “boeren- en boervriendelijke” partijen) gaat er om verschillende redenen te snel van uit dat het laatste woord is gesproken in de stikstofkwestie en dat Nederland zich definitief bij de situatie moet neerleggen. Inderdaad, een Europese richtlijn is bindend ten aanzien van het te bereiken resultaat voor elke lidstaat waarvoor zij bestemd is. Maar aan de nationale regeringen wordt de bevoegdheid gelaten vorm en middelen te kiezen om het beoogde doel te realiseren (art. 288 derde alinea EU-Werkingsverdrag).

De richtlijn, waarvan hier sprake is, stelt de grenswaarde voor de hoeveelheid stikstof uit mest die elk jaar op of in de bodem mag worden gebracht op 170 kg/ha. En nu komt het: wanneer lidstaten daarom vragen, en (op voorwaarde dat zij wetenschappelijk kunnen onderbouwen dat dit niet tot meer vervuiling zal leiden), kan de Europese Commissie overgaan tot het goedkeuren van uitvoeringshandelingen. Dit zijn besluiten waarin uitzonderingen op- of afwijkingen van de richtlijn worden toegestaan. Op die manier mag men hogere grenswaarden hanteren voor de hoeveelheid stikstof, die in bepaalde gebieden en onder bepaalde omstandigheden op of in de bodem mag worden gebracht. Ook wanneer dergelijke afwijkingen worden toegestaan, moeten de betreffende lidstaten nog steeds voldoen aan de doelen ten aanzien van waterkwaliteit en aan andere maatregelen uit de richtlijn.

Op dit moment zijn de volgende afwijkingsbesluiten van kracht:

Uitvoeringsbesluit (EU) 2022/696 waarin een door Ierland gevraagde afwijking wordt verleend — deze is drie jaar geldig, tot en met 31 december 2025;

Uitvoeringsbesluit (EU) 2020/1074 waarin een door Denemarken gevraagde afwijking wordt verleend — deze was vier jaar geldig, tot en met 31 juli 2024;

Uitvoeringsbesluit (EU) 2019/1325 waarin een door het Verenigd Koninkrijk voor Noord-Ierland gevraagde afwijking wordt verleend — deze was vier jaar geldig, tot en met 31 december 2022;

Uitvoeringsbesluit (EU) 2019/1205 waarin een door België voor het Vlaamse Gewest gevraagde afwijking wordt verleend — deze was vier jaar geldig, tot en met 31 december 2022.

Wanneer alle lidstaten bereid zijn tot wijziging van een richtlijn als een of meer van hen dat vraagt, kan dat ook. De Europese Commissie moet daarover dan met een voorstel komen .Aan de Nederlandse regering en diplomatie om des gevallend de andere lidstaten te overtuigen. Argumenten om richtlijn aan te passen kunnen de technologische en/of klimatologische ontwikkelingen zijn.

Het stikstofgedram is politiek gevaarlijk en drijft mensen tot wanhoop. Onze economie gaat er aan kapot. Onze huidige premier Dick Schoof, een politiek schaakspeler heeft dit allang zien aankomen en sorteerde al voor door te stellen dat “Nederland niet op slot gaat.” Dick Schoof lijkt in van plan binnen de Europese Raad. De uitspraak van de rechter is juridisch gezien, volgens het Europees recht juist. Caroline van der Plas kan wel pleiten voor nieuwe en aangepaste wetgeving, maar daarvoor zal iedereen in Brussel zijn scheur moeten opentrekken zoals hierboven door Jan Schils beschreven.

De rechtbank maakte in deze wel een hele grote fout, waarmee deze wel een politiek ingegeven standpunt inneemt wat de rechtspraak niet toekomt. Namelijk het toekennen van een last onder dwangsom aan Greenpeace van 10 miljoen euro.

Waarom? Omdat als Nederland qua maatregelen in gebreke zou blijven, en dat als de Europese Commissie ook die mening zou zijn toegedaan, de Europese Commissie een inbreukprocedure kan starten tegen Nederland en deze zo nodig kan voorleggen aan het Hof van Justitie van de Europese Unie. Die kan zich dan buigen over eventuele sancties tegen Nederland, maar zover zijn we bij lange na niet. Er is tijd en ruimte om in Europa te komen tot een meer realistische wetgeving die onze landbouw, de utiliteitsbouw, de weg- en waterbouw, maar ook Schiphol en aanbod van het verkeer over de weg de ruimte kan geven die het nodig heeft. Twee maal een sanctie voor hetzelfde feit is niet in de geest met de wet. Maar heel wat rechters die Montesquieu nog eens opnieuw zouden moeten moeten lezen en beseffen wat de Trias Politica daadwerkelijk inhoudt tot in de finesses.