door Koos van Houdt

Ik heb maandagavond weer wat geleerd. Het werd voor waar verteld door Josep Borrell, de aanvoerder van de raad van Europese ministers van buitenlandse zaken. Je slaat gewoon twee vliegen in één klap. Je bombardeert ziekenhuizen en dan kan ‘de vijand’ de gewonden niet meer verzorgen. Je bombardeert heel veel tarwegebieden buiten het zicht van iedereen. De schuldige, de Russische dictator Vladimir Poetin, erkent: “Wij doen dit om nobele redenen”.

Het gevolg: niet alleen Oekraïne moet honger leiden, maar ook Afrika, ook de landen in het Midden-Oosten, misschien ook wel die onvriendelijke landen in West-Europa, waar jullie en wij wonen. Ter meerdere eer en glorie van de zich machtigste man op aarde wanende: Vladimir Poetin. We hoorden maandag ook dat er nog steeds ‘gelovigen’ zijn in de Verenigde Staten en in de lidstaten van de Europese Unie. “Poetin is met wat groters bezig en daar moeten we hem maar in steunen”, zo horen we in onze eigen wereld. Misschien zijn er ook wel onder de lezers van Facts Found die deze opvatting hebben. Zij worden er in onze vrije, democratische samenleving niet voor vervolgd of gedood.

Ook hoorden we dat er nog steeds Russische olie en aardgas wordt gekocht. Aardgas, dat blijkt een kleine deal. Twintig procent van het westerse geld dat ervoor naar Rusland vloeit, is voor aardgas. Olie, dat is een ander verhaal. Het kopen van olie in andere delen van de wereld ter vervanging van de leveringen uit Rusland is relatief eenvoudig. En het levert vier keer zoveel op aan schade voor de Russische economie. Dat zijn althans de gegevens die maandag aan tafel door de ministers van buitenlandse zaken zijn gedeeld.

Dus op naar een olieboycot? De Europese Unie blijkt er nog niet klaar voor. Niet alle lidstaten willen er al aan. Onder hen de machtigste: Duitsland. Dus gaat dat feest voorlopig niet door. Dat blijkt echter niet het laatste woord. We kunnen hier een lesje theorie over het nemen van besluiten door de Europese Unie aan koppelen.

Het eerste lesje gaat over energie. Een gemeenschappelijke economie, zoals die van de Europese interne markt kan eigenlijk niet zonder een gezamenlijk energiebeleid. Ha, dan moet je net Nederland hebben. Die heeft heel lang dwars gelegen: het is aan de lidstaten zelf te bepalen welke energie we kopen, waar we het kopen of waar het wordt gewonnen. Want Nederland had aardgas. Veel aardgas in een grote bel in de provincie Groningen. Maar in 2022 is alles anders.

In dit jaar wordt het winnen van aardgas in Groningen wellicht gestopt. Nu komt ook Nederland erachter dat de eigen belangen beter gediend zijn met het gezamenlijk inkopen van olie, kolen en aardgas. Het stille veto van Nederland is aan het verdwijnen. Want de Europese Commissie kreeg vandaag de opdracht ervoor te zorgen dat alle lidstaten geholpen worden aan voldoende energie. Dat is een doorbraak. Het jarenlang volgehouden Nederlandse veto is nu doorbroken.

Het zou ook het einde zijn van de wederzijdse afhankelijkheid. Want als wij zonder Russische olie en aardgas kunnen, dan verdient Poetin geen cent meer en het is met zijn grootspraak gedaan. Hij is verantwoordelijk voor zijn eigen daden. En hij stort op deze manier zijn eigen groots geachte land in het ongeluk. De Europese Unie was niet naïef toen het twintig jaar geleden probeerde in vrede en vriendschap met dit grote buurvolk te leven en daar energie te kopen. Nu dreigt daar binnen enkele maanden een einde aan te komen. Dat hadden jullie misschien allemaal nog niet zo in de gaten.

Nu nog een tweede stukje theorie. Op belangrijke punten beslist de Europese Unie alleen als alle lidstaten ermee instemmen. Dat levert elke lidstaat een positie op, waarin kan worden opgekomen voor de eigen belangen. Of de andere lidstaten kunnen worden gestraft voor een onvriendelijke houding.

Het is verleidelijk daar hard ‘foei’ over te roepen. De meeste stemmen gelden toch. Hier raken we aan de meest besproken spelregels van de Europese Unie. Unanimiteit was vanaf het allereerste begin een belangrijke spelregel om onderling vertrouwen onder elkaar te laten groeien. Want duizend jaar Europese geschiedenis maakt duidelijk, dat er met de Europese Unie een breuk ontstaat met het gewelddadige verleden van allerlei onderlinge oorlogen onder elkaar.

Het is dus prima om steeds meer die regels over unanimiteit en veto te veranderen. Maar er is ook een andere kant aan die zaak. Het veto heeft tot gevolg dat lidstaten met elkaar hun uiterste best doen elkaar te helpen om tot resultaat te komen. Een unaniem besluit binnen de Europese Unie is bijna altijd een mooi besluit, waar iedereen wat aan heeft. Soms kost dat echter jaren.

Nederland is nogal goed in het hanteren van stille veto’s. Vraag maar aan Roemenië, dat al tien jaar wil toetreden tot het verdrag over de open binnengrenzen van de Europese Unie. Bekend onder de naam Verdrag van Schengen. Stilletjes houdt Nederland dat al heel lang tegen. Ondertussen zou dit lage landje bij de zee nooit zo’n sterke economie hebben opgebouwd zonder die open grenzen.

Polen is ook zo’n land, dat weet hoe het een veto kan gebruiken. Stel u zich voor het mooiste perscentrum waar we ooit een paar dagen mochten werken, in de bossen ten zuiden van de Portugese stad Porto. Daar werd heel lang geleden al weer, in juni 2000, besloten dat het goed zou zijn om belastingparadijzen op te ruimen en een Europees tarief voor de vennootschapsbelasting af te spreken. Nu, in april 2022 zijn niet alleen de lidstaten van de Europese Unie zover, maar zijn er zelfs wereldwijd afspraken over gemaakt. Eindelijk gaan Google, Amazon en Microsoft gedwongen enige belasting betalen. Dachten we.

Ha, zeiden ze in Polen, jullie willen ons op het strafbankje vanwege onze van de politiek afhankelijk gemaakte rechterlijke macht. Nou, dan straffen we jullie op onze beurt. We spreken een veto uit over dat gezamenlijke Europese tarief voor de winstbelasting van bedrijven. Dat is een tegenvaller, vooral voor het huidige Franse voorzitterschap en voor de naar herverkiezing hengelende president Emmanuel Macron.

Maar let op, de theorieboekjes schrijven nog meer over het veto. Als je het veto inzet om betere afspraken voor de eigen lidstaat te krijgen, dan is niemand verbaasd. Zeg maar tijdens nog niet afgeronde onderhandelingen. Dat kan, dat mag en het komt veelvuldig voor. Maar als er uitvoerig aandacht is besteed aan jouw belangen, dan word je als lidstaat, zelfs als grootste lidstaat, geacht eindelijk je verzet op te geven. Wie dat niet doet, zoals Polen in dit geval, die zal in figuurlijke zin worden gekielhaald en gevierendeeld. Een veto als dat van Polen nu tegen wereldwijd vijftien procent winstbelasting voor bedrijven, zal niet lang stand houden.

Datzelfde geldt voor Hongarije. Tot nu toe blijkt Victor Orban de anderen allemaal te slim af. Hij kent de krochten en riolen van het Europese veto. Hij weet tot nu toe alle valkuilen te vermijden. Dus ging hij vorige week na zijn grote verkiezingszege toch akkoord met een boycot van Russische kolen. En hij ging samen met zes andere collega’s van lidstaten die allemaal grenzen aan Rusland, al snel akkoord met het politiek symbolisch uitreiken van een vragenlijst door voorzitter Ursula von der Leyen aan de Oekraïense president Zelensky. Hij weet, zoals wij allen zouden moeten weten, dat er daarna nog vijftien of meer gelegenheden komen om tegen een lidmaatschap van de Europese Unie voor Oekraïne te zijn.

De andere kant is ook waar. Hongarije en Polen mogen nog zulke lastpakken zijn, hun marge van verzet is altijd maar bescheiden. Speldenprikken als we nu zien, zijn zo ongeveer het maximale wat ze kunnen bereiken zolang ze lid blijven van de Europese Unie. Het is alleen een schrale troost voor de inwoners van hun eigen lidstaten. Die zuchten onder het vermeende onrecht dat hun leiders hen aandoen.

Om het met het Belgische lid van de Europese Commissie, Didier Reynders te zeggen: “De meerderheid beslist wel, maar in een goed functionerende rechtsstaat hebben ook de minderheden met een daarvan afwijkende opvatting alle recht om dat te zeggen en op te schrijven. Ook zij hebben recht op bescherming van hun vrijheden. Daar ontbreekt het nu aan in Polen en Hongarije”.

Maar laten we dit niet vergeten. Ook Nederland zat dinsdag in Brussel op het strafbankje. Dat was tijdens een vergadering van de Europese ministers voor Europese zaken. Die gaan over de interne spelregels van de Europese Unie. Zij oordelen ieder jaar over de stand van de rechtsstaat in een beperkt aantal lidstaten. De zogenaamde rechtsstaattoets. Die werd ingesteld opdat alle lidstaten gelijk behandeld zouden zijn.

Het is binnen de Europese Unie de ministers niet ontgaan dat er in Nederland iets speelt als de Toeslagenaffaire. Er bestaat veel kritiek op de wijze waarop het Nederlandse kabinet er maar niet in slaagt tot rechtvaardige oplossingen te komen. Maar, zo is het oordeel van de Europese ministers inzake de positie van de rechtsstaat in ons land: alle ‘checks and balances’ werken. Kritiek is mogelijk, de oppositie kan er helder standpunten over innemen en de rechterlijke macht zit op het vinkentouw. De pers kon in alle vrijheid de misstanden boven water halen. En bovendien is de Toeslagenaffaire onderwerp van internationale constitutionele toetsing door wereldwijd erkende deskundigen. Daarom wordt Nederland niet en dreigen Polen en Hongarije wel te worden gestraft.

De Europese Unie zal het echter nog weer vier jaar met Orban in Hongarije moeten doen. Nu hij zich de afgelopen jaren heeft ontpopt als “vriendje” van de inmiddels tot dictator en oorlogsmisdadiger verworden Vladimir Poetin in Het Kremlin, wordt met grote argwaan gelet op Hongarije. De tijd van uitstel en geduld met Victor Orban is voorbij. Hij zal zich moeten voegen in het gelid van betrouwbare lidstaten van de Europese Unie. Anders zal hij worden gestraft, zo lijkt nu de stemming in Brussel. Een aantal opmerkingen daarom over Hongarije.

In de eerste plaats dit. Een land dat lid wil worden van de Europese Unie, moet als eerste stap een vragenlijst invullen. Dat staat ons sinds vorige week vrijdag helder voor ogen. Immers, de Oekraïense president Zelensky kreeg vrijdag immers zo’n vragenlijst uit handen van voorzitter Ursula von der Leyen in een passend gekleurd mapje uitgereikt. Daarmee kreeg een administratieve stap op weg naar lidmaatschap een grote politieke symboliek. Uiteraard met stilzwijgende steun van alle lidstaten, inclusief Hongarije. Het is dus nog niets, maar de beeldvorming is indrukwekkend. Wie denkt dat Oekraïne nu in een paar maanden lid kan worden van de Europese Unie, zit er volledig naast.

Het gaat er nu om of het land kandidaat-lid kan worden. Zoals Turkije, die al twintig jaar in deze wachtkamer zit en zich door de eigen sterke man Erdogan de kaas van het brood heeft laten eten. En zoals Albanië, berucht als broeinest van de internationale misdaad. Of Servië. Dat land herinnert zich nog de bommen van NAVO-straaljagers op bruggen over de Donau in het voorjaar van 1999 vanwege het conflict in Kosovo.

Zo’n vragenlijst ligt ook aan de basis van het lidmaatschap van Hongarije. Onder meer wordt zo getoetst of een land wil voldoen aan de criteria van Kopenhagen. Wat zijn dat nu weer? Het gaat om een drietal fundamentele waarden, waarover de regeringsleiders het in 1992 eens werden tijdens een Europese Raad in Kopenhagen. De beginselen van democratie en rechtsstaat, bestrijding van corruptie en de aansluiting van het land bij de fundamenten van de Europese interne markt, moeten vanaf het begin van het proces formeel vastliggen.

Ooit heeft Hongarije dat ook beloofd. Ooit was de eerste verkiezingswinst van Vickor Orban een belofte op dat pad. Hij versloeg toen in 2010 een volstrekt verrot en corrupt bewind van sociaal-democratische en eigenlijk nog communistische voorgangers. Maar Orban ontpopte zich de afgelopen tien jaar als een vermeend even corrupt en autoritair leider. Er zijn geen eerlijke verkiezingen meer, de rechterlijke macht is de onafhankelijkheid kwijt. En de persvrijheid is langs slinkse wegen ongedaan gemaakt. Orban schond daarmee de beloften die Hongarije ooit aan de Europese Unie heeft gedaan.

In de jaren negentig speelde niet alleen de toetreding van Hongarije tot de Europese Unie. Eind vorige week schreef de Amerikaanse oud-president Bill Clinton een artikel in het Amerikaanse opinieblad The Atlantic. Daarin beschreef hij nog eens hoe in die tijd de uitbreiding van de NAVO naar het oosten vorm heeft gekregen. Rusland berustte erin. Alles wat Poetin daar nu over zegt is staat daarmee op gespannen voet.

Clinton: “Daarom blijf ik geloven dat we toen de juiste beslissingen hebben genomen inzake de uitbreiding van de NAVO”. Hij herinnert eraan dat hij met de toenmalige president Boris Jeltsin een heel eind kwam in steun aan Rusland op weg naar meer welvaart en democratie. Maar dat hij de zaak tegelijk niet volledig vertrouwde. Er moest meer veiligheid voor de voormalige satellieten, waaronder Hongarije, Polen, Roemenië en Bulgarije komen. Want een opvolger van Jeltsin zou wel eens uit geheel ander hout gesneden kunnen zijn.

Vandaag zien we met eigen ogen hoe dat ‘slechtst denkbare scenario’ van toen, nu werkelijkheid is geworden. Dus, schrijft Clinton, is ook Viktor Orban die hij nog kent uit deze jaren negentig als jong en veelbelovend politicus, gebonden aan solidariteit binnen de NAVO.
Intussen papt Viktor Orban aan met Poetin.

Maar ook hij stuit op grenzen. Ook hij trekt voorlopig een vriendelijk gezicht naar de vluchtelingen van het broedervolk uit Oekraïne. Zaterdag gaf de Nederlandse staatssecretaris Eric van der Burg een interview aan de Volkskrant. Hij ging in op de vraag wat er moet gebeuren nu Hongarije en Polen nog steeds niet tot een afspraak willen komen over een eerlijke verdeling van vluchtelingen over alle lidstaten. Aan de andere kant moet gezegd worden dat Polen alle moeite van de wereld doet om Oekraïense vluchtelingen op te vangen en te helpe. Ook dat is een afspraak die de kern vormt voor een nieuw Europees migratie- en asielbeleid. Al sinds 2015 liggen daarvoor plannen op tafel uit de koker van de Europese Commissie. Maar Hongarije en Polen houden daarover nog steeds een stil veto in stand. Van der Burg: Als Hongarije nog steeds geen Europees migratiebeleid wil, dan moet Orban maar zien hoe hij al die Oekraïense vluchtelingen goed opvangt in eigen land. Misschien keert hier de wal Orbans’ schip?

Alle ogen zijn vandaag gericht op Oekraïne. In de slagschaduw daarvan is op dit moment een delegatie uit het Europees Parlement op bezoek in die andere zelfstandige, maar voormalige Sovjet-republiek Georgië. Ook daar is sprake van een vergeten oorlog waarin Rusland huis hield in Zuid-Ossetië. De Europarlementariërs nemen poolshoogte inzake de veiligheid van dit land. Zonder tromgeroffel, maar met hetzelfde doel schijnt een lid van de Europese Commissie deze week een vragenlijst inzake lidmaatschap daar te komen afleveren.