door Koos van Houdt

Misschien staat uw huis ook wel vol met aloude elektronica van Philips. Het bedrijf was ooit wereldberoemd. Nu moeten we vrezen dat het stikt in de eigen MRI-scanmachine. Philips is in ademnood. De Amerikanen weten meestal wel raad met akkefietjes als die rond een lekkende apneumachine. Het laatste geld van Philips gaat op aan deze raspende ademhaling. Andere apparaten van Philips Medical Systems dreigen te worden meegetrokken in de val.

Betekent dat het einde van Philips? Nou, eigenlijk niet. Philips herrijst uit de eigen as in de vorm van chipmachines. Codenaam: EUV. De hele wereld zou bijkans in elkaar zakken wanneer de machines van ASML uit Veldhoven het loodje zouden leggen. Zo is er nog wel meer van Philips overgebleven in Eindhoven. Allemaal omdat Philips door had, dat het in de oude, uit de eigen krachten gegroeide vorm geen toekomst zou hebben. Het bedrijf zou het niet meer kunnen volhouden tegen concurrentie uit China, Japan, Zuid-Korea en Duitsland (Siemens).

Maar neem nou de High Tech Campus in Eindhoven. Onderdeel van wat zo mooi ‘Brainport Eindhoven’ wordt genoemd. Daar hebben zich ongeveer tweehonderd bedrijven en bedrijfjes verzameld. Principes: allemaal knappe koppen, die van elkaar leren. Je kunt het enigszins vergelijken met Silicon Valley in Californië. Maar dan veel meer gericht op onderzoek en producten van de toekomst. U en ik profiteren er vandaag al ruimschoots van. Geestelijke vader van dit wereldwijd erkende hoog technologische bedrijventerrein: Philips in Eindhoven.

Eén van de grotere bedrijven op de High Tech Campus is NXP. Een ook in de Verenigde Staten begeerd bedrijf, maar nu al te groot en te duur voor een overname. Zo is gebleken. NXP, ook dat was Philips. Maar wel verzelfstandigd. Ooit, nog niet heel lang geleden, was ik er op een bedrijfsexcursie. Wat ik er leerde: al die toegepaste chips in je eigen auto, in je eigen koelkast, in je eigen veiligheidsapparaat thuis en in nog tig andere dingen, komen van NXP. Nou ja, de kennis erover is hier ontwikkeld. Maar chips maak je goedkoper in Taiwan en op andere plekken in Zuidoost-Azië. Hoe dan ook, wat in de volksmond het Internet van de dingen (‘Internet of Things’) wordt genoemd, heeft als basis die Campus in Eindhoven.

En zo is het gekomen. De afgelopen maand kwam een al jarenlang gevoerd debat op een hoogtepunt. Klein duimpje, de Nederlandse minister-president Mark Rutte, mocht op bezoek komen bij de Grote Reus, de Amerikaanse president Joe Biden in het Witte Huis. Waarover spraken zij? Over ASML. Naar verluidt zou Biden precies hebben verteld aan Mark Rutte, hoe en waarom hij ASML zou moeten verbieden die chipmachines, die EUV, te verkopen aan aartsrivaal China. Vannacht ontkende Mark Rutte in de Tweede Kamer. Er wordt onderhandeld, maar er zijn geen conclusies op dit moment.

Leg deze casus eens voor aan Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie en Thierry Breton, lid van de Europese Commissie voor de Europese interne markt. Ook zij waren in Veldhoven, natuurlijk. In september vorig jaar nog. Om met de “slimme” Arjan Lubach te spreken: de wereld kan niet om Veldhoven heen. Maar vooral wordt hier duidelijk wat de werkelijke stand van zaken is. Of ASML wordt verboden de modernste EUV-machines aan China te leveren, is wel een Nederlandse zaak.

Want Nederland gaat daarbij over een zogenaamde exportkredietverzekering. Kortom, de Nederlandse belastingbetaler dekt de schade, mocht er wat mis gaan met zo’n grote levering. Maar Nederland kan daarbij volstrekt niet om de regels voor de Europese interne markt heen. En de grote vraag is of de Europese Unie de eigen beginselen van de vrije handel in de wereld op sterk water wil zetten voor deze kwestie. Reus Amerika heeft niet te doen met kleine broertje en vriendje Nederland, maar met de Europese Unie.

Als grootste economische blok in de wereld, wordt in de Europese Unie anders gedacht over dit soort zaken als in het handenwringende politiek Den Haag. De bedrijfsstrategie van ASML moet passen in het door de Europese Unie geformuleerde beleid rondom de economische verhoudingen met China. Daarin past om allerlei redenen geen totaal verbod op leveringen van de EUV-machines aan China.

Dat blijkt dan ook niet het doel van de onderhandelingen met de Verenigde Staten. De Europese Unie en de VS willen voorkomen dat essentiële technologische informatie door China kan worden ingezet voor de eigen defensie. En zowel in Veldhoven als in Brussel weten ze, dat ook dan China technologisch nog tien jaar achterop loopt. Dat leerden we vorig jaar september uit de mond van zowel Peter Wennink, hoogste baas van ASML als Thierry Breton (Interne markt) van de Europese Commissie. Zij spraken toen beide tijdens de opening van het Academisch Jaar op de Technische Universiteit Eindhoven.

Op dit punt in het verhaal maken we een grote sprong naar een heel ander thema. Maar wel een thema die hier rechtstreeks mee heeft te maken. Een thema waar velen niet van willen weten. Sterker, een thema waar een heleboel mensen ook op de Haagse departementen, geen kennis van blijken te hebben. Of dat, ter wille van het behoud van de eigen baan, maar liever niet hardop uitspreken. Maar ook een thema dat al terug gaat op de afspraken in 1957 over de oprichting van de Europese Gemeenschappen.

Wie nog twijfelde kreeg het in 1963 ingepeperd door het Europese Hof van Justitie in Luxemburg: voor de lidstaten van de Europese Unie geldt: het Europese recht heeft altijd voorrang boven het nationale recht. Toegepast op ASML: Nederland kan alleen met behulp van de spelregels voor de Europese interne markt oordelen over besluiten, die daar in Veldhoven worden genomen over de eigen export aan China. Dat geldt ook voor de lopende onderhandelingen met Washington over ASML.

We moeten maar hopen dat in de directiekamers van ASML ook een beetje wordt geluisterd naar wat in Den Haag en Brussel wordt gedacht over export naar China. Daarbij wegen besluiten over Europese sancties, die gezamenlijk in Brussel worden genomen zwaarder, dan besluiten door de Nederlandse minister van buitenlandse handel in Den Haag. Als je goed luistert weet de zittende minister Liesje Schreinemacher dat ook heel goed. Zij weet goed hoe de Europese hazen lopen op dit punt. Van haar horen we binnenkort meer, beloofde premier Mark Rutte vannacht in de Tweede Kamer.

De hoofdredacteur vroeg me dit nog eens wat nader uit te leggen. Welnu, daartoe het volgende.

De Europese Unie is een unieke Unie. Dat komt niet omdat we als redactie of auteur nu zo partijdig zijn geworden. Het is uniek, omdat er geen andere organisatie op de wereld zo georganiseerd is. Het heeft trekken van een staat met een eigen parlement en een rechterlijke macht. De Unie neemt besluiten, die in alle lidstaten geldig zijn. Maar het heeft ook trekken van een internationale organisatie. Alle lidstaten hebben zeggenschap, de grote kunnen de kleineren niet echt overstemmen. Maar anders dan bij elke andere internationale organisatie kan een besluit bij meerderheid van stemmen worden genomen.

Het gevolg hiervan is dat de Europese Unie een levendige en dynamische institutie is geworden. Het ene, democratisch en juridisch gerechtvaardigde besluit leidt weer tot het volgende. De Unie functioneert politiek, zoals alle politieke bestuurslagen. Tientallen jaren later ervaren Europeanen daardoor, soms tot eigen schade en schande en steeds weer opnieuw, hoe de regels voor de Europese interne markt grote invloed hebben op het dagelijks leven. De invoering van de Europese interne markt in 1993 vond niet toevallig plaats op basis van een Verdrag dat in het Frans de naam ‘Acte Unique’ draagt. Een unieke Unie dus!

Neem het verhaal over het Europese Hof van Justitie, tegenwoordig ‘Hof van Justitie van de Europese Unie’ genoemd. Dat Hof verbond in het begin van de jaren zestig van de vorige eeuw tot schrik van bijna iedereen juridische gevolgen aan het inzicht, dat Europees recht een eigenstandige rechtsorde in het leven had geroepen. Zodoende hebben we niet alleen nationaal recht en internationaal recht, maar ook Europees recht.

Dat rechterlijk handelen was op zichzelf niet zo gek. Er lagen immers verdragen. Eerst het verdrag van 18 april 1951 inzake de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal. En daarna de verdragen van 25 maart 1957 tot oprichting van de Europese Economische Gemeenschap en van Euratom. Eén en andermaal hadden de nationale regeringen met elkaar afgesproken, dat er bevoegdheden zouden worden overgedragen aan de in het leven geroepen Europese instellingen.

Men had er ‘thuis’ in de nationale parlementen ook ruime goedkeuring voor gekregen. Er was bepaald dat er parlementaire controle en onafhankelijke Europese rechtspraak zou zijn. Daaruit vloeide naar het inzicht van de rechters in dat Hof dan ook voort, dat het Gemeenschapsrecht, ook wel Europees recht genoemd, voorrang zou hebben op de regels van het nationale recht.

Het gaat dan over twee uitspraken die juristen ook wel aanduiden als ‘standaardarresten’. In de leerboekjes staan deze arresten bekend onder de namen ‘Van Gend en Loos’ en ‘Costa/ENEL’. Twee arresten waarover nog steeds wordt gesproken. Maar, zoals de ter zake deskundige jurist en hoogleraar R. Barents zegt, dat is allemaal bevestigd door latere ontwikkelingen. Tijdens alle Verdragswijzigingen nadien is dit juridische beginsel in stand gelaten. Alle lidstaten en alle nationale parlementen hebben dit beginsel dus herhaaldelijk gerespecteerd. Dus het is ook nog eens een door en door democratisch beginsel.

Nu kent het huidige Verdrag van Lissabon in aanhangsel 17 de volgende ‘verklaring betreffende de voorrang’: De regeringsleiders stelden vast “dat in overeenstemming met de vaste rechtspraak van het Hof van Justitie van de Europese Unie, de verdragen en het recht dat de Unie op grond van de verdragen vaststelt, voorrang hebben boven het recht van de lidstaten, onder de voorwaarden bepaald in die rechtspraak.” Ook deze verklaring is door alle nationale parlementen weer goedgekeurd.

In een nadere verklaring van de juridische dienst van de Raad, dat aan deze verklaring is gehecht en daarmee ook onderdeel van het verdrag uitmaakt, wordt in dit verband ook nog gewezen op “het fundamentele karakter van het communautaire recht”. Dit beginsel stond niet in het Verdrag en is ook niet als artikel opgenomen in het Verdrag van Lissabon. Maar dat “verandert hoegenaamd niets aan het bestaan van dit beginsel of aan de rechtspraak van het Hof van Justitie”, aldus de tekst ervan.

Wie naar Mark Rutte luistert, zou het niet altijd zeggen. Maar het debat hierover is in politieke, democratische en juridische zin voldoende en overtuigend beslecht. Niettemin maakt het nieuwsgierig naar wat er in 1963 gebeurde in het Van Gend & Loosarrest en in 1964 in het arrest-Costa/ENEL. In deze standaardarresten wordt dat, tot dan ongeschreven beginsel van de voorrang van gemeenschapsrecht, nader uitgewerkt. De aanleiding was iets heel kleins en gewoons.

Oudere Nederlanders kennen het bedrijf Van Gend & Loos nog wel. Het was ooit een mooi Nederlands bedrijf dat actief was op de internationale transportmarkt. Ooit begonnen met een wagen met twee paarden ervoor. Die paarden luisterden naar de namen Jan van Gend en Piet van Loos.

Via dat bedrijf werd op zeker moment een chemische substantie, dat werd gebruikt voor het conserveren van stoffelijke overschotten van overleden mensen, vanuit Duitsland naar Nederland vervoerd. Tussen het tot stand komen van de Europese Gemeenschappen in 1957 en het moment rond 1960 van invoering van deze substantie, had Nederland eenzijdig het invoertarief ervoor verhoogd van drie naar acht procent.

De Tariefcommissie, een toenmalige Nederlandse rechterlijke instantie, besloot over een geschil dat daarover aanhangig was gemaakt, zogenaamde ‘prejudiciële vragen’ voor te leggen aan het Europese Hof van Justitie. De onder meer uit Duitsland en uit Nederland (toen: de bekende staatsrechtgeleerde A.M. Donner) afkomstige rechters verklaarden zich tegen het uiteindelijk gegeven antwoord op deze vragen.

Maar het Europese Hof van Justitie sprak met vier tegen drie stemmen uit dat het recht van de Europese Gemeenschap een specifiek karakter heeft en dat daarom aan dat recht voorrang moet worden verleend ten opzichte van nationale rechtsregels. Kortom, Nederland had door het toetreden van ons land tot het Verdrag van Rome niet meer de vrijheid, zelfstandig dergelijke invoerrechten bij wet te wijzigen.

Wie vandaag en morgen de discussies in de Europese Raad in Brussel volgt over het Europese asiel- en migratiebeleid, moet dus in rekening brengen dat elke uitkomst die in politieke afspraken en daarna in Europese wetten zal worden vastgelegd bij voorrang toepassing zal vinden. Mede vanwege deze juridische redenen komt het dat de lidstaten al sinds 2015 aarzelen om concreet te maken, wat ze toen als afspraak hadden. Die afspraak luidde kortweg: ‘Op naar een Europees asiel- en migratiebeleid’. Maar de lidstaten kunnen maar niet echt aan die gedachte wennen.

Dat is gek. In de Europese Unie vinden we immers wel allemaal dat we de buitengrenzen goed moeten beschermen en dat de grenzen tussen de lidstaten open moeten zijn, zoals geregeld in verdragen als die van Amsterdam en Schengen. Wel, dan kunnen we niet anders dan alle bijkomende zaken Europees regelen. Dan betalen alle lidstaten gezamenlijk voor de bescherming van de open buitengrenzen. Al dan niet via het vaste deel van de Europese begroting.

Dan komen vluchtelingen en asielzoekers niet binnen in Griekenland, Italië of Spanje. Dan zetten ze daar voet aan wal in de Europese Unie. Dan is het zogenaamde Verdrag van Dublin, dat regelt dat asielzoekers alleen in de lidstaat van eerste aankomst asiel kunnen aanvragen, echt verouderd. In feite erkennen de Europese lidstaten dat ook wel. Wie vannacht Mark Rutte daarover hoorde spreken in de Tweede Kamer, hoorde de echo. “Een muur of hek aan de Europese buitengrenzen kent altijd poortjes. Daar kunnen asielzoekers op de deur kloppen en asiel aanvragen. Dat wordt dan op plekken bij die poortjes en niet meer in het binnenland van Ter Apel onderzocht”. Of het lukt is een tweede, maar Rutte is in ieder geval zelf door de bocht.

Maar nog niet iedereen ziet dat. De gevolgen daarvan hebben we sinds 2015 in de Europese Unie en in Nederland gezien. Lesbos is net zo goed Nederland en Duitsland aan te rekenen als Griekenland. Het terugduwen van vluchtelingenbootjes in de Middellandse Zee is een Europees schandaal, want in strijd met onder meer het Europese recht dat dus voorrang heeft. Het slapen in de open lucht rond het opvangcentrum in Ter Apel is Nederland aan te rekenen, omdat het vergat Europees te denken.

Daarom is het jammer dat het CDA als Nederlandse tak van de Europese christendemocraten, de weg kwijt lijkt te zijn. Tijdens de laatste aflevering van ‘Buitenhof’ afgelopen zondag, bleek deze partij niet alleen het spoor bijster is op het terrein van het stikstofbeleid, maar ook op dat van het asiel- en migratiebeleid.

Wilt u het CDA van Wopke Hoekstra, die deze week in Brussel nog probeert samen met de VVD de bij voorbaat verloren strijd te voeren voor “beperking van de instroom”? Of wilt u het CDA van Hubert Bruls, die in dezelfde uitzending precies uittekende hoe Nederland zich als lidstaat van de Europese Unie moet voorbereiden op blijvende en hogere instroom. Bruls lijkt nu het gelijk aan zijn kant te krijgen. Mark Rutte schoof tussen neus en lippen door al de door Griekenland, Italië en Spanje gevraagde solidariteit bij de opvang van toegelaten asielzoekers en migranten stilletjes door de Tweede Kamer.

Hoe moeten dan met de landen in Afrika in het kader van gezonde internationale, economische verhoudingen ook gezonde afspraken worden gemaakt over economische samenwerking en migratie? En in het verlengde daarvan moet het ook in de hoofden van de Nederlandse politici en bestuurders doordringen dat economie en migratie sterk verweven Europese thema’s zijn. Eigenlijk liggen de oplossingen voor de hand. De nieuwe Europese Gateway-strategie van de Europese Commissie over de internationale economische verhoudingen krijgen meer en meer steun uit de lidstaten. Over die Gateway-strategie hebben we een ander verhaal in voorbereiding in het verlengde van de Europese Raad van deze donderdag en vrijdag.