door Peter-Vincent Schuld

Foto: © Europese Unie Staats en regeringsleiders wonen de uitvaart van Paus Franciscus bij in Vaticaanstad bij de Sint Pieters Basiliek

Paus Franciscus kreeg deze zaterdag een uitvaart met een wel heel bijzondere politieke omlijsting. Het gaat in dit verhaal niet over wat u van het Vaticaan vindt, wat u van wijlen paus Franciscus vindt, of wat u van de Rooms Katholieke Kerk vindt, laat staan  wat er van “gevonden” zou moeten worden. Opvattingen spelen slechts een ondergeschikte rol en wellicht zelfs geen rol in dit verhaal. We gaan hier ook niet de spot drijven. Het dient geen enkel doel.

Maar wat we deze zaterdag zagen was niet alleen een definitieve uitgeleide van paus Franciscus. We zagen het bedrijven en het faciliteren van de diplomatie. Wat velen niet weten, is dat achter de schermen van het Vaticaan er een wijdverbreid diplomatiek netwerk schuilgaat dat in alle discretie en met enige geheimzinnigheid omgeven, haar werk doet.

Spijtig genoeg, gaat het als we het over de Rooms Katholieke Kerk hebben, het vaak alleen over de misbruikschandalen en het toedekken daarvan. Dit wijdverbreid misbruik is natuurlijk echt volstrekt uit den boze. Maar spijtig genoeg het leidt de aandacht af, zonder afbreuk te doen aan het geleden leed van de slachtoffers, van de discrete internationale diplomatie die vanuit het Vaticaan bedreven wordt. Diplomatie is de smeerolie bij veel internationale disputen.

De eeuwenlange cultuur van de discretie en het bewaren en het bewaard houden van geheimen heeft absoluut bijgedragen aan het feit dat de “vuile was” in het Vaticaan niet of slechts zelden buiten gehangen wordt. Maar elke medaille heeft twee kanten. Een overlijden van een paus komt zelden als donderslag bij heldere hemel.  Dus de Curie, zeg maar het dagelijks bestuur van het Vaticaan heeft dus wel enige mogelijkheid om de draaiboeken samen te stellen en bij een pauselijk overlijden het draaiboek goed te laten uitrollen waarbij geen detail over het hoofd wordt gezien. Ook dat vindt in alle discretie plaats. Bij het overlijden van een paus wordt de Curie per direct ontbonden en ontheven van alle taken en is het tijdelijk bestuur tot en met het organiseren van het conclaaf in handen van de Camerlengo.

Het geeft de Camerlengo wel enige speelruimte om naargelang de acute situatie in de wereld, eventuele protocollaire “aanpassingen” te verrichten. Dat geschiedde afgelopen zaterdag, waardoor er de diplomatieke ruimte ontstond, door de Camerlengo en zijn staf gefaciliteerd, voor discrete ontmoetingen en gesprekken tussen wereldleiders in de hoop dat, zoals gevoeglijk kan worden aangenomen er eventueel stappen gezet konden worden naar het pacificeren van gewapende conflicten, zoals de paus Franciscus bij leven ook al beoogde.

De Rooms Katholieke Kerk is een instituut met veel symboliek en wijlen paus Franciscus was een man van het verwerken van metaforen in zijn boodschappen aan de katholieke geloofsgemeenschap, aan de wereld en in persoonlijke gesprekken. Metaforen en symbolen gaan hand in hand om zaken te verduidelijken of om ze te begrijpen en je, als je er toe geroepen voelt, je ermee te identificeren. Metaforen vergen enige verbeeldingskracht maal een zeker ontwikkeld intellect om deze te begrijpen.

Al eeuwenlang brengen priesters, van kapelaan tot en met kardinaal, al dan niet uit naam van derden, boodschappen over naar voor wie de boodschap bestemd is als er geen directe communicatie mogelijk is. Ook in situaties waarin opvattingen, zelfs binnen eigen gelederen, volstrekt tegengesteld of verdeeld zijn.

De functionaliteit van discretie en mystiek

Het gordijn van mystiek en discretie kent dan ook een functioneel karakter. Ook hier heeft de geschiedenis geleerd dat tijdens en kort na de Tweede Wereldoorlog er helaas wat “inktzwarte” bladzijden aan de geschiedschrijving rond het Vaticaan toegevoegd moesten worden. Er zijn onder meer duidelijke aanwijzingen dat nazi-oorlogsmisdadigers de dans zijn kunnen ontspringen via valse papieren en met de hulp van het Rode Kruis en via het Vaticaan. Hierin spelen de neutrale status van het Vaticaan en dubieuze figuren die zich binnen de kringen van het Vaticaan bewogen een primordiale rol

Maar de vraag is en blijft wie en tot op welk niveau weet had van deze operaties. Immers, de Curie en alle organen binnen het hogere segment van de Rooms Katholieke Kerk zijn vaak slangenkuilen met intriges en verstoorde persoonlijke verhoudingen waarbij de ene hand niet weet wat de andere uitspookt.Er kan niet glashard gesteld worden dat Paus Pius XII en de Curie hier direct weet van hadden. We mogen niet vergeten dat de RKK ten gronde een instituut is dat door mensen wordt bestuurd en dat de theologische verhandelingen vaak ver staan van persoonlijke gedragingen. Dit is niet meer dan een vaststelling. Zwakke ruggengraten en zwak bloed doen zelden goed. Maar het Vaticaan weet dit veelal buiten de publieke kennisname te houden. Dat heeft, hoe raar het ook klinkt een functionele reden, die bezien vanuit het perspectief van het Vaticaan wel een zekere legitimering kan doorstaan.  Het Vaticaan een zelfstandige soevereine stadstaat op Italiaans grondgebied, dus omgeven door het grondgebied van de Europese Unie, waarbij het Vaticaan een geheel eigen rechtsorde heeft, zowel intern, qua ordenend recht als qua canoniek recht (Kerkelijk recht).

De historisch journalistieke TV serie Hunting Hitler, gebracht door History Channel was in staat om enkele tippen van de sluiers op te lichten over de hand- en spandiensten die het er vanuit middens in het Vaticaan zouden zijn ondernomen om nazi-oorlogsmisdadigers te laten ontkomen van hun rechtsdag. Vanuit het Vaticaan volgde er geen enkele formele reactie. Waarom? Om de simpele reden dat de kracht van de met mystiek omgeven diplomatie schade zou kunnen toebrengen. Sommige zaken gaan het bevattingsvermogen van de gemiddelde burger ver voorbij, daarmee is niet gezegd dat hetgeen niet te bevatten is, niet feitelijk is. Immers in deze context is en blijft het mensenwerk. Of het “netjes”, “fatsoenlijk” en “eerlijk” was, is een vraag van een andere orde.

Maar het verleden van figuren binnen het Vaticaan gedurende en kort na de Tweede Wereldoorlog Tweede Wereldoorlog kan niet op het conto geschreven worden van paus Franciscus. Er was zelden een paus die zich zo dicht tot mensen verhield.  Mogelijk breekt er een tijdperk aan, 80 jaar na het aflopen van de Tweede Wereldoorlog dat er vanuit het Vaticaan er meer openheid gegeven kan worden, maar met zekerheid is dit niet te stellen. De gekende discretie binnen het Vaticaan fungeert als een loodzware deur die met de sterkste menselijke kracht niet te openen valt, zolang het Vaticaan wil dat de deuren die moeten leiden tot transparantie gesloten blijven. Hoe tegenstrijdig het allemaal  ook lijkt, de bewaarde en met mystiek omgeven discretie zou aan toekomstige kracht kunnen verliezen, mochten er elementen uit het verleden die mogelijk ook minder fraai zijn, publiekelijk alle aandacht gaan opeisen. Het zou zelfs ten koste kunnen gaan van de stille diplomatie die het Vaticaan vandaag de dag bedrijft. Het is geen zwart-wit verhaal. De diplomatie van het Vaticaan loopt eveneens via de diplomatieke dienst van de Soevereine Militaire orde van Malta, ook wel de Hospitaalridders van Sint Johannes genoemd en staat los van van land Malta.

Het past dan ook volstrekt in het denken van paus Franciscus dat zijn persoonlijke uitvaart deels werd overschaduwd door grotere belangen, namelijk een informele kortdurende top van staats- en regeringsleiders.  Het opvallende  tete-a-tete gesprek van de Amerikaanse president Trump met de president van Oekraïne, Volodomir Zelensky, zittende op 2 eenvoudige stoeltjes in een grotere ruimte zonder “meeluisteraars” was hier een typerend voorbeeld van. De relaties tussen Trump en Zelensky lijken te verbeteren na de twee verschrikkelijke en onnodige aanvallen op burgerdoelen, waaronder rond een heilige mis in de Oekraïense stad Sumy en afgelopen week in Kiev. Er lijkt, en ik zeg het met alle voorzichtigheid, het lijkt dat Trump een beetje genoeg heeft van de strapatsen van mijnheer Poetin. 

In de bovenstaande context is het volstrekt begrijpelijk dat niet koning Willem-Alexander en koningin Maxima de uitvaart bij zouden wonen, immers zij moesten Koningsdag vieren in Doetinchem, maar dat namens Nederland naast de minister van buitenlandse zaken Veldkamp, agent 0031 alias premier Dick Schoof de honneurs namens Nederland waarnam. Als er één persoon is die de beginselen van vertrouwelijkheid, geheimhouding en discretie kent, is Dick Schoof het wel. Voor wie het nog niet door heeft, ondanks de moeizame werking van het Nederlandse kabinet, heeft Schoof omwille van zijn dossierkennis en zijn discrete en diplomatieke kwaliteiten zich inmiddels in een beperkte tijd zich weten te ontwikkelen tot een staatsman die aanzien verdient, alleen de meeste mensen zien het niet of willen het niet zien. Het is een man van eerst denken en dan praten. Het is n et uit te sluiten dat in de periferie van de uitvaart premier Dick Schoof zijn bekende kwaliteiten heeft kunnen aanwenden voor informeel overleg en het vergaren van actuele informatie.

Na afloop van de uitvaartplechtigheid en op het moment dat het stoffelijk overschot van paus Franciscus, via een voor deze gelegenheid per omgebouwde pausmobiel (een Dodge Ram), die eerder dienst deed tijdens een niet ongevaarlijk bezoek aan Irak, overgebracht werd naar zijn laatste rustplaats troffen de wereldleiders elkaar waaronder ook een korte ontmoeting tussen de voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen en de Amerikaanse president Donald Trump.

Het is zeker geen dikke liefde tussen de twee. Maar het is zijn zachtst gezegd aangrijpend dat op het moment dat het stoffelijk overschot van paus Franciscus werd overgebracht waarvoor een zekere tijdsspanne werd uitgerekend, staats- en regeringsleiders de tijd en gelegenheid hadden om een begin te maken met het spreekwoordelijke politieke puin om te zetten in bruikbare bakstenen, die een fundament zouden kunnen vormen voor de oplossing van enkele zware gewelddadige problemen die de wereld op het moment kent. In zekere zin paste dit ook in het gedachtegoed van wijlen paus Franciscus, die een bescheiden leven en een bescheiden pontificaat leidde. Wat in schril contrast staat tot de betekenis van het afgeleide woord pontificaal.

Een verborgen boodschap

Er werd tijdens de uitvaartmis nog een belangrijk symbool afgegeven door het Vaticaan. Een boodschap die niet mis te verstaan was en bedoeld was naar de islamitische wereld. De regionale leiders van de Byzantijnse kerken spraken in gezamenlijkheid gebeden uit in het Grieks, het Arabisch en het Armeens. Wat is de symboliek? wat is de metafoor? Ondanks de interreligieuze conferenties waar diverse wereldgodsdiensten formeel trachten begrip voor elkaars theologische routes aan de dag te leggen, gaf het Vaticaan een rode lijn aan. Indirect was het een boodschap dat de genocide op de Aramese en Armeense christenen door de Turken niet vergeten en vergeven is en dat de religieuze zuivering in Azerbeidzjan waarbij de Armeense enclave Nagorno Karabach tot een bestaanseinde kwam, bezien wordt als een islamitische misdaad. Azerbeidzjan mag dan wel een postzegel hebben uitgegeven omwille van het pausbezoek in 2016, de plannen tot “zich onrdoen” van de Armeense christelijke minderheid gingen onverminderd door. Hypocrisie ten top.

Het dient bezien te worden als een historische boodschap aan Turkije, dat de Turken tot op de dag van vandaag, overwegende de Ottomaanse veroveringen van huidig Israël en grote delen van oostelijk Europa, dat Turkije middels het omverwerpen van het oude Byzantijnse rijk en de veroveringen van delen van Europa, een reeks een misdaden heeft gepleegd, die noch vergeven en noch vergeten zijn en de  bezetting van een deel van Cyprus door de Turken nog steeds een actuele misdaad is.

Vermoedelijk dat vandaar ook Griekse Byzantijnse geestelijken deelnamen in gebed. Maar nog sterker waren de gebeden die in de zelfde setting in het Arabisch werden uitgesproken. Immers de Arabische wereld kent een substantiële christelijke minderheid die onder een zeker gedoogbeleid valt van de islamitische leidingen in de landen in de Arabische wereld met een uiterst acuut riskante situatie in Syrië een bakermat van de christelijke beschaving in het Midden-Oosten, totaal verziekt door islamitische overheersingen met vandaag voormalige ISIS-terroristen aan de macht.

Uitgerekend een niet katholieke partij, de SGP heeft in het Europees Parlement herhaaldelijk aandacht gevraagd voor het lot en de veiligheid en de vrijheid van christenen op zowel het Europese continent als in de islamitische wereld. De Europese commissie heeft tot op heden nagelaten het beloofde observatorium op te richten om zich actief met deze materie bezig te houden.

Maar de vraag is of de voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, de op de uitvaart van paus Franciscus aanwezig was, deze  door het Vaticaan uitgedragen metaforische en symbolische boodschap wel heeft begrepen.

De overleden paus belommerde zich vooral om de minderbedeelden en de slachtoffers van gewapende conflicten waarvan we nu helaas volop getuige zijn. Op een of andere manier kon de Paus zich niet vinden in de noodzakelijke harde aanpak van Hamas. Mogelijkerwijs speelde de hoge leeftijd van de Paus hierin een zekere rol. Zeker weten doen we het niet. De paus had wekelijks direct telefonisch contact met een priester in Gaza. Maar het moet toch geweten zijn dat de inwoners van Gaza met voornamelijk een islamitisch-fundamentalistische achtergrond per saldo de “Palestijnse christenen” ook niet erg goed gezind zijn. In hun ogen zijn het “ongelovigen” die slechts van een tijdelijke gedoogconstructie konden genieten omdat de vernietiging hun aartsvijand Israël belangrijker was, is en blijft. Het ziet er niet naar uit dat Hamas haar strijd opgeeft, nu ze heeft aangekondigd 30.000 nieuwe terroristen te willen rekruteren die dood en verderf moeten gaan zaaien.

Misschien moeten we de zalvende woorden van de Paus naar de Palestijnen in Gaza maar zien als de laatste sacramenten die een ter dood veroordeelde nazi ontving voordat hij of zij naar de galg ging, zoals na de Tweede Wereldoorlog of zoals het bij de uitvoering van de doodstraf zoals in de VS nog steeds het geval is. Of heeft het een theologische achtergrond waarbij binnen het christendom als devies geldt dat als je geslagen wordt je ook je andere wang moet of kunt keren. Maar hoe mooi ook bedoeld, dat werkt niet in een rauwe en gewelddadige setting in het Midden-Oosten waar Israël de enige staat is die is gebouwd op civilisatie en grondwettelijk gezien primair een seculiere Joodse staat is. De Bijbelse opvatting loopt niet synchroon met de werkelijkheid en dat zien we vaker terug binnen het Vaticaan, en ik verwijs alleen al naar het dogma genaamd “celibaat” dat volstrekt tegennatuurlijk is en dus krijg je golven van uitwassen en stiekeme verhoudingen in allerlei vormen.

Overigens is het Vaticaan gedurende de Tweede wereldoorlog ook niet verstoken gebleven van gevechtshandelingen. De Paletijnse Garde van het Vaticaan (reeds sinds opgeheven) die zich na de eenwording van Italië (1870) moest terugtrekken in Vaticaanstad vocht als infanteriekorps tegen eenheden van de Duitse SS die het buitenverblijf van de Paus wilden innemen (Castel Gandolfo).

De naam Paletijn verwijst overigens naar de eerste (bewoonde en keizerlijke) heuvel op een totaal van 7 heuvels in Rome

Formeel is Castel Gandolfo grondgebied van de Stadstaat Vaticaan, net zoals een aantal andere locaties waaronder de Basiliek van Santa Maria Maggiore in Rome waar Paus Franciscus te ruste is gelegd.

Formeel zijn deze plaatsen allemaal grondgebied van de Staat Vaticaanstad en worden ze aangeduid als perifere gebieden van de Vaticaanse stadstaat. Deze rechten zijn ontleend aan een verdrag tussen het Vaticaan enerzijds en de Italiaanse fascistische dictator Mussolini anderzijds. Immers de oprichting van de stadstaat Vaticaanstad vond pas in 1929 plaats en is gebaseerd op het Verdrag van Lateranen. 

Het kruisen van statelijke, zakelijke en religieuze belangen heeft in de geschiedenis zowel intern als extern tot botsingen geleid. Je kunt je zelfs de vraag stellen of het aanvaarden van het ambt als plaatsvervanger van Petrus wel een droombaan is, of dat het lijdend bewegen is als een herdershond waarbij de Curie probeert te bepalen hoe lang de lijn is waaraan je als paus vastzit. Voor diegenen die het niet weten, de letterlijke vertaling van “pastoor” of “pastor” is herder. Als de brandweer van Vaticaanstad de schoorsteen heeft geplaatst op de Sixtijnse kapel kan het conclaaf en de uiteindelijke stemming beginnen en dan is het wachten op de witte rook. Terwijl de kardinalen onder de 80 een besluit zullen gaan nemen zullen vele staats- en regeringsleiders zich de uitvaart van Paus Franciscus blijven herinneren als het diplomatieke evenement van dit jaar op de vol met valkuilen en landmijnen liggende wegen naar stabiliteit of vrede. Alles leidt altijd terug naar het Europese continent. Zelfs de ouders van paus Franciscus, wiens echte naam Jorge Maria Bergoglio was, zijn van Italiaanse komaf. De Argentijnse president Milei, die Franciscus ooit nog een “imbeciel” noemde, kon het “de andere wang toekeren” symbolisch ervaren door formeel te zijn uitgenodigd op de uitvaart van de paus als een van de voornaamste gasten binnen het door het Vaticaan gehanteerde protocol. Toeval of niet: Milei is via zijn ouders eveneens deels van Italiaanse origine en het andere deel is Kroatisch.

Weer lopen de roots naar Europa. Europa, dat merkwaardige continent waarvan de feiten zich wereldwijd afspelen en manifesteren.