Tekst: © Peter-Vincent Schuld en Christel Dubos

leidende foto: © Peter-Vincent Schuld

Dinsdag 12 maart 2024. De voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen weet in het Europees Parlement in Straatsburg te melden dat de Europese Commissie de aanbeveling doet om  te starten met de onderhandelingen met Bosnië en Herzegovina om nadien lid te worden van de Europese Unie. Het is een nieuwsfeit. Een nieuwsfeit waar je alles van mag vinden. Maar wel een nieuwsfeit dat om enige duiding vraagt.  Dat dit nieuwsfeit er aan zat te komen, dat wisten we al geruime tijd. De geschiedenis van de Westelijke Balkan in het laatste millennium kent rivieren van nodeloos vergoten bloed als kenmerk. Dus uit oogpunt van stabiliteit en welvaart voor de mensen in Bosnië en Herzegovina is een mechanisme waarin volkeren in stabiliteit, welvaart en vrijheid kunnen leven zeker wel begrijpelijk. 

Tegelijkertijd is er een andere realiteit. Namelijk dat je de geschiedenis van een land of een regio niet zomaar kunt uitwissen, welke stap je ook zet in het proces van stabilisatie en normalisatie van onderlinge betrekkingen op microschaal of op macroniveau.

Begin jaren negentig van de vorige eeuw kwam het tussen de Bosniakken en de Serviërs tot een bloedige strijd. Even simpel uitgelegd: Bij het uiteenvallen van Joegoslavië kwamen de religieuze tegenstellingen, in een aantal gevallen foutief geduid als etnische tegenstellingen, in alle hevigheid bovendrijven met tal van gewapende conflicten op de Balkan als gevolg. Helaas zijn oorlogen op het Europees continent niets nieuws. Je weet pas wat oorlog is als je het aan den lijve ervaart. Wij verzekeren u, het is geen pretje.

Bosnië en Herzegovina heeft  ontegenzeggelijk een belangrijke rol gespeeld in de lijn van gebeurtenissen op het Europese continent. Ongeacht welke mening u bent toegedaan en ongeacht naar wie of wat uw politieke voorkeur uitgaat. Feiten laten zich niet ontkennen. Heeft u geen kennis van deze feiten, dan is het heel moeilijk om een evenwichtige visie te hebben of zelfs een mening te vormen. (pvs)

De Westelijke Balkan is in haar bestaan altijd al een redelijk onrustige regio geweest op het Europese continent. Maar kan de rust en stabiliteit weerkeren en dit over een lange termijn?

Tot op de dag van vandaag zijn er nog steeds onderlinge spanningen in Bosnië en Herzegovina, en de vraag is of een zeker uitzicht op lidmaatschap van de Europese Unie zal bijdragen aan de stabiliteit. Met het uit de roulatie halen van vuurwapens, de facto, pogingen daartoe verkeren  de Bosnische autoriteiten in de veronderstelling dat ze een stap in de goede richting zetten.

Maar het is en blijft de Balkan, waar de bewoners redelijk temperamentvol zijn en emoties wel eens de overhand kunnen pakken. Aan de andere kant is dat ook weer een onderdeel van wat de Balkan nou ook weer zo leuk maakt. Het temperament en de passie van de inwoners van de Balkan zijn bijna niet te evenaren. Het maakt het tot een unieke plek met alle tegenstellingen van dien, op ons apart Europees continent. Nivelleer je de authenticiteit van de bewoners van de Balkan, dan dreig je, en sneller dan elders, weer in een zekere onderdrukkende sfeer te komen zoals in de tijd van het communistisch Joegoslavië onder Tito. Maar de socialistische en communistische repressie kon de bevolking van het voormalig Joegoslavië er niet van weerhouden het achterwerk af te vegen met allerlei regels, om vervolgens de drank te pakken en het leven gepassioneerd met een zekere anarchistische tint te vieren.

Als uitgangspunt om te mogen toetreden stelt de Europese Unie onder meer als voorwaarden een  behoorlijk functionerende rechtsstaat en de bestrijding van corruptie, om lid te kunnen worden van de EU.  Soms lijkt het erop dat dit een verhaal is uit de serie “Wie was er als eerste, de kip of het ei?”. Een exact antwoord is moeilijk of niet te geven.

Je kunt de mens wel halen van de Balkan, maar de Balkan haal je niet uit de mens. (pvs)

Ottomaans geweld en  overheersing

Ongeveer zo’n 650 jaar geleden begonnen de Ottomanen dit deel van Europa onder de voet te lopen en te bezetten. Veel goeds heeft het Europa niet gebracht, behalve een hoop leed.

Het is respectloos om de slachtoffers ten gevolge van de Ottomaanse (Turkse) invasie en de daaropvolgende bezetting te bagatelliseren of te negeren. Dit stukje leed en agressie krijgt amper of geen plaats in de hedendaagse geschiedenislessen. Bij gebrek aan kennis over die periode zijn we dus ook niet in staat om oorzakelijk de problematiek op de Balkan te duiden. Het is niet, en het mag niet de bedoeling zijn om daar mensen anno 2024 op aan te spreken. Je moet het plaatje begrijpen, meer niet.

Het is niet per definitie noodzakelijk om het als het “eeuwige slachtoffer” te blijven gedenken, maar je moet wel stilstaan bij deze realiteit en de gevolgen begrijpen van ontstane breuklijnen en daarmee samenhangende spanningsvelden.

Verhoudingsgewijs is een geschiedenis van om en nabij de  650 jaar niets in vergelijking tot het ontstaan van de aarde. Toch zijn deze jaren wel degelijk van belang om de toekomst min of meer  te kunnen inschatten en (politieke) misstappen te voorkomen.

Als eerste rampjaar voor wat nu Bosnië en Herzegovina is, geldt 1389.  De slag op het Merelveld, waarbij het Moravisch Servische leger gesteund door de legers van het toenmalig Koninkrijk Bosnië, die van de Orde van Sint-Jan, het leger van Vorstendom Muzaka en het leger van de Staat van Brankovic een nederlaag onderging in de strijd tegen de invasie, bezetting en nadien verovering door islamitische Turken, of beter gezegd, de Ottomanen. De Ottomanen zijn een belangrijke, maar niet de enige loot aan de Stam van Turkse en Turkmeense volkeren. Het is de geschiedenis. Het zijn de feiten.

U kunt er niks aan doen, wij kunnen er niks aan doen, maar de gevolgen van 1389 zijn tot op de dag van vandaag voelbaar en hebben voor breuklijnen gezorgd die zich niet laten wegvagen door welk verdrag dan ook.

De Ottomanen hadden de verovering van Europa voor ogen. We mogen misschien blij zijn dat dit niet is gelukt en de Servische hoofdstad Belgrado niet de geschiedenis is ingegaan als Nova Angora (Nieuw Ankara in het Latijn).  De opmars van de Ottomanen die via Bulgarije liep, is op een zeker moment gestuit. Want naar de maatstaven van nu (en zoals ze destijds eveneens werden ervaren) was, is en blijft de invasie en de veroveringsdrift van de Ottomanen van destijds een daad van agressie zonder enig respect voor enig menselijk leven. Objectief gezien is er geen enkele legitieme reden die de expansiedrift van destijds kan rechtvaardigen.

Maar de Ottomanen wisten in 1463 wel het Koninkrijk Bosnië (vernoemd naar de rivier de Bosna) te veroveren en in 1465 Herzegovina (wat hertogdom betekent) en daarmee werd er een breuklijn tot stand gebracht, die, hoe je het ook wendt of keert, een oorzakelijkheid kent van de gewapende conflicten in en rond Bosnië na het uiteenvallen van  het communistische Joegoslavië.

Maar er is ook een andere kant van het verhaal. In de middeleeuwen was er een onderlinge tolerantie tussen katholieken, orthodoxe christenen, de Bosnische Kerk en joodse bevolking en de tot de islam bekeerde bevolking. Al is die bekering niet altijd even in goede harmonie en vrede verlopen. Omwille van die wederzijdse tolerantie kreeg de Bosnische bevolking de bijnaam “De Goede Bosniërs”.

Er rest een vraag. Is er gedurende de beschreven eeuwen sprake van een gedwongen, menselijke of organische tolerantie?

Misschien grijpt de Europese Commissie dit element  uit de geschiedenis van Bosnië en Herzegovina aan als politiek motief om juist Bosnië en Herzegovina aan te bevelen om de onderhandelingen voor toetreding met de Europese Unie te starten.

In ieder geval bleef de Ottomaanse aanwezigheid  tot 1913 een feit. In 1831 was het niemand minder dan de “Draak van Bosnië”, Husein Gradascevic die de Turken met een leger bestaande uit versloeg in Kosovo waarop hij later dat jaar in Sarajevo de onafhankelijkheid uitriep. Maar in 1832, bij de Slag bij Sarajevo verliest Husein Gradascevic, wordt gevangen genomen en overgebracht naar Constantinopel  (Istanbul) waar hij in gevangenschap in 1834 onder verdachte omstandigheden overleed.

Maar de zielen van de gesneuvelden op het Merelveld zouden hun krijsen nimmer staken.

Tja, het valt niet te ontkennen dat in de Bosnische hoofdstad Sarajevo er dubbele moord werd gepleegd. Gavrilo Princip, lid van de Servische beweging de Zwarte Hand, schoot in 1914 zijn wapen leeg op de Oostenrijkse kroonprins Franz Ferdinand en zijn Sophie die hierbij om het leven kwamen. Princip en zijn beweging wensten komaf te maken met de Oostenrijks-Hongaarse heerschappij over Bosnië en Herzegovina en wilden dat het land bij Servië gevoegd werd. De terreuraanslag was de directe aanleiding voor het uitbreken van de Grote Oorlog, beter bekend als de Eerste Wereldoorlog met zo’n 17 miljoen doden tot gevolg.

Alleen al om dit soort van onmetelijke tragedies te voorkomen is het altijd verstandiger dat je een soort van stabiliteitsmechanisme hebt dat er in principe voor zorgt dat binnen dit mechanisme er geen oorlogen kunnen uitbreken. Dat was het doel van de (voorloper) van de Europese Unie en dat zou nog het primaire doel dienen te zijn. Maar in tegenstelling tot het Oosten van Europa, met inbegrip van de Balkan hebben we in het Westen nauwelijks enig historisch besef. Bij dat besef hoort de wetenschap dat de Grootmoefti van Jeruzalem genaamd Al Husseini de aanvoerder was van het Bosnische SS-regiment. Deze “leider” was directe familie van de Palestijnse terrorist en leider Yasser Arafat. De appel viel dus niet ver naast de boom.  Maar geschiedenis is voor velen niet belangrijk. Deze factoren x het historisch besef x het feit dat op de Balkan niet gauw vergeten wordt, zijn zowel een breuklijn als een nimmer onschadelijk gemaakt explosief. Na het ontstaan van de Socialistische Federatie Joegoslavië in 1945 wist de “opper-partizaan” , de communistische revolutionair Josep Broz Tito, van gedeelde Kroatisch-Sloveense afkomst, Joegoslavië bijeen te houden. Maar het ineenstorten van de Joegoslavische Federatie had ook tot gevolg dat oude en onderdrukte tegenstellingen weer gingen oplaaien.

Oude tegenstellingen gingen dus inderdaad weer in alle hevigheid oplaaien en zo konden het Servisch-Kroatisch en het Servisch-Bosnisch conflict ontstaan met daaropvolgend de Kosovo-oorlog en de Macedonië-crisis.

Steeds meer ontstaat de vraag of we wel voldoende doen om het aangrenzende Servië geen tweederangs land op het Europees continent te laten worden. Dat zou geheid voer geven aan een nieuwe crisis of zelfs een gewapend conflict. Op de Balkan is het op eieren lopen. Als Servië zich te veel achtergesteld voelt kan dit ook weer aanleiding geven tot nieuwe spanningen. Ook hier is geleidelijkheid, een scherp politiek gevoel en een nog scherper analytisch vermogen noodzakelijk. 

We zien nu reeds dat Servië in politiek opzicht zich meer en meer afzondert van de Europese Unie en op termijn kan dit echt een ongewenst spanningsveld opleveren. Ongewenst voor de Europese Unie, maar niet in de laatste plaats ook voor de Servische bevolking. Rust, kalmte, diplomatie en geen overhaaste politieke zetten zijn dan ook geboden. Niets pushen.

Vooral niet in overmoed gaan denken dat wij in het westen wel even kunnen denken over hoe mensen op de Balkan zouden moeten denken of voelen. Er wordt op de Balkan veel gedeeld qua geschiedenis, maar asymmetrisch blijven de breuklijnen aanwezig. Zichtbaar en voelbaar.

Zoals wij al eerder schreven, je moet echt van de Balkan afkomstig zijn of er een langdurige relatie mee hebben om echt te begrijpen wat er in de hoofden en harten speelt van de inwoners van voormalig Joegoslavië. Het Westen ziet de  tegenstellingen vaak als “absurd”. Maar wellicht ziet de Balkan het Westen van Europa vaak ook wel als absurd. Het absurditeiten-kabinet laat zich misschien wel het best vertellen door het liedje Unza Unza Time, wat zich het beste laat vertalen als “tijd voor één ons, één ons” van de seculiere Bosnische regisseur Emir Kusturica en zijn Non Smoking Orchestra.

De bijbehorende videoclip zit vol met geniaal in beeld gebrachte absurditeiten, een bruiloft, een geit, een overledene in een kist die per trein naar huis gebracht wordt door zijn naasten tot en met twee “afgevaardigden” van de Europese Unie, die als een soort van ontdekkingsreizigers worden neergezet op een stationnetje  voorzien van tropenhelm, witte outfit en een Europese armband met net iets meer sterren dan de originele Europese vlag. De kunst van satire, gelardeerd met zelfspot.

Sommige delen van Europa zoals de Balkan ogen redelijk chaotisch, anarchistisch en voor velen onder ons onbegrijpelijk, maar daarom zeker niet minder authentiek, menselijk  of onaantrekkelijk. Je moet er alleen niet met een arrogante attitude proberen de dienst uit te maken. Dan kom je altijd van een koude kermis thuis. Music please…….!

Redacteur Christel: Ik wil u even waarschuwen voor mijn collega Peter. Het is maar dat u het weet. In Peter zijn DNA zijn ook niet te ontkennen sporen van de Westelijke Balkan teruggevonden. Kijk dus uit voor explosiegevaar en zijn niet aflatend gevoel voor harde en absurde humor.