Leidende foto: © Peter-Vincent Schuld

Tekst: © Peter-Vincent Schuld en Christel Dubos

De Pyreneeën, ze scheiden Frankrijk en Spanje van elkaar. Een massief gebergte in het zuiden van Europa. Maar er zijn wat uitzonderingen. Een dwergstaatje en een Spaanse enclave op Frans grondgebied. Maar we beginnen met het dwergstaatje. Om Andorra en de omgeving goed te begrijpen en volstaat één bezoekje niet. Dus werden het meerdere bezoekjes aan Andorra en omgeving.

We komen vanuit zuidelijke richting (Spanje) gereden. In de Spaanse autonome regio staat het op diverse borden aangegeven, de route naar Andorra. Vroeger, tot voor zo’n 24 jaar terug was het nog een belastingparadijsje.

We naderen de grens en wat we steeds minder op het vasteland van ons deel van Europa meer terugzien, zien we hier. Een heus  bord met daarop “Aduana / Duana”. Spaans en Catalaans voor “Douane”. Want u gelooft het misschien niet, Catalaans is hier de formele en officiële taal naast het Frans en het Spaans dat hier ook gesproken wordt.  Het binnenrijden van Andorra is geen enkel probleem. Rijdt u maar door, geen paspoort wordt gevraagd. Maar aan de andere kant staan de Spaanse Guardia Civil, de Policia Nacional en de Spaanse douane volop te controleren. 

Zijn ze echt uit op harde criminaliteit? Ja en nee. Het kleine staatje is geen onderdeel van het Schengengebied en dus moeten de reizigers die de Schengenzone binnenrijden gecontroleerd worden. Maar als we eerlijk zijn heeft Andorra nog steeds een “laagje” belastingparadijs als we kijken naar de verkoop van sigaretten, alcohol en andere luxeproducten. Er wordt ook inderdaad gekeken of je niet te veel sigaretten bij hebt waar  je geen belasting over betaald hebt. Overal gaan de achterkleppen van de auto’s open. De rij wachtenden om Spanje weer in te rijden is aanzienlijk en de tijd die het duurt ook. Maar wij rijden Andorra binnen.

Het laatste staatje dat als bastion tegen de bezettende Moren, of beter gezegd de Saracen, is overgebleven.  Maar wat zijn dan die “Saracen”? Onder deze noemer worden Arabieren of Turkse volkeren verstaan die de islam beleden en alles inzetten op verovering. Alleen het toenmalige door invasie en bezetting onstane Emiraat Cordoba strekte zicht uit over zo’n driekwart van Spanje en Portugal. De herovering (Reconquista) volgde. Toch mogen we deze bezetting, de overheersing en de herovering op de moslims niet vergeten.

In het Portugese Tavira is er een museum dat u wat te vertellen heeft. Een stuk geschiedenis in Europa en dus kwam het in aanmerking voor een stukje financiering door de Europese Unie.

Keizer Karel de Grote, naar wie een van de belangrijkste gebouwen van de Europese Unie is vernoemd, het Charlemagne gebouw in Brussel en naar wie ook de belangrijkste Europese prijs voor de vrijheid is vernoemd die jaarlijks is het Duitse Aken wordt uitgereikt,was absoluut geen liefhebber van de islamitische Saracen of te wel Moren. Hij wilde het christelijke Frankrijk koste wat het kost tegen de Moorse invasie en bezetting beschermen en hard terugslaan. Daarbij kreeg hij hulp van de bevolking van Andorra en zo de overlevering vertelt. Rond 805 na Christus zou keizer Karel de Grote het staatje hebben gesticht uit dankbaarheid voor de steun tegen de islamitische Saracen.

Daar in de  Pyreneeën ligt Andorra min of meer redelijk geïsoleerd en gedurende de Tweede Wereldoorlog bleef het neutraal. Maar, gniffel, het Franse verzet smokkelde er wel stiekem geallieerde vliegeniers naar toe, die bijvoorbeeld neergeschoten waren. Ook andere smokkel-activiteiten tussen Frankrijk en Spanje tierden er welig. In de verborgen plekjes van Europa zat en zit meer leven dan u zou denken.

Maar hoe heeft dit land zo lang stand kunnen houden en houdt het nu nog stand?  Al 700 jaar kent het land geen gewapende conflicten. De Pyreneeën vormen een soort van natuurlijke bescherming.

Het land kent dan wel de euro als wettig betaalmiddel, het land is weliswaar geen lid van de Europese Unie of Schengenzone, zelfs geen lid van de Europese Economische Ruimte zoals dat wel het geval het met niet EU-landen Liechtenstein, Noorwegen en IJsland, het is gewoon een stukje Europa.

Om te benadrukken dat Andorra ook als niet EU-land gewoon een Europees land is, treft u bij het binnenrijden van het land aan de grens een groot bord aan, blauw van kleur met de 12 gele sterren. Het ultieme bewijs dat op de vlag van het Europees continent niet alleen het alleenrecht geldt van de Europese Unie, al wordt dat wel vaak zo gedacht. Maar als het u niet verteld wordt dan kunt u het ook niet weten.

De straten van Andorra. U kunt geen weidse blik aanwenden zonder op enige manier geconfronteerd te worden met het feit dat u zich echt in de bergen bevindt. De grote machtige Pyreneeën. Geen mens is machtiger dan de gehele rotsformatie die dit gebergte vormt, en toch proberen we controle te krijgen over het kleinste stukje grond. Soms noodzakelijk om je te beschermen tegen invasief kwaad, soms uit hebzucht. Maar ook de consensus is menselijk. Het landje kent een zeer oude parlementaire geschiedenis waar de de zaken die de Andorrezen aangaan worden besproken en de Concell General genoemd wordt (Algemene Raad) en ook hier ziet u de Catalaanse taal weer terugkomen. Maar wat nog interessanter is, is dat het land twee staatshoofden kent.  Andorra is een Prinsdom en het kent twee functionele co-prinsen. 

Maar wie zijn die co-prinsen dan?

U gelooft het misschien niet, maar het is toch waar. De ene co-prins is de bisschop van het Spaans-Catalaanse Urgell, het andere staatshoofd is de zittende Franse President op dit moment Emmanuel Macron die zich laat vertegenwoordigen door een hoge ambtelijke afgevaardigde. Ja, ook dit is Europa.  Maar hoe zit het nu met die bisschop, hoe kan in hemelsnaam een bisschop co-prins van Andorra zijn? Daarvoor moeten we terug naar 1278. De katholieke overheid van het Bisdom Urgell was in een conflict verzeild met het Graafschap Foix dat noordelijk van Andorra ligt. Waar ging het akkefietje om? Ja hoor, u raadt het al. De heerschappij over Andorra.

Want ondanks dat het christelijke deel van Europa, slaags was met bezettende Saracen ook wel geduid als Moren, was het aan de christelijke zijnde onderling ook niet allemaal koek en ei. Bufferstaten tegen op oprukkende islam? Perfect, maar wie mag er nu de dienst uitmaken? De kleinzoon van Karel de Grote, Karel de Kale, de graaf van Urgell genoemde tot heerser over Andorra. Maar de ruzie werd beslecht door de heerschappij te delen. En dus werden de nazaten volgens erfrecht benoemd tot co-vorsten. Dat allemaal in dat werelddeel Europa.

Maar ook het Graafschap Foix verloor haar onafhankelijkheid. De oorspronkelijke co-prins van Andorra aan Franse zijde was de vorst van het graafschap Foix. Een samenvoeging van het Graafschap Carcassonne en de  Heerlijkheid Foix. De vorst van Foix deelde gedeeld de lakens uit in Andorra, tot het Graafschap Foix opging in het Frankrijk zoals we het nu kennen, en werd het Franse staatshoofd ook automatisch co-prins van Andorra.

Maar als we het Wapen van het Graafschap Foix bekijken en het Wapen van de co-prinsen van Andorra komen we het gele veld en de rode verticale banen tegen. De banden en allianties van weleer kunnen en zullen nimmer uit geschiedenis verdwijnen.

Intussen is er een discussie ontstaan over wie de huidige bisschop van Urgell moet gaan opvolgen. De huidige Spaans-Catalaanse bisschop en co-vorst van Andorra Joan Enric Vives i Sicilia heeft de leeftijd bereikt van rond de 75 jaren en het Vaticaan, zo is de verwachting, zal een nieuwe bisschop moeten gaan aanstellen. Er waren wat vragen of het Bisdom (Bisbat) Urgell nog wel een nieuwe co-vorst zou kunnen leveren. Maar die vraag lijkt naar het rijk der fabelen te kunnen worden gestuurd. Vaststaat is dat onze goedheiligman Joan Enric Vives i Sicilia nog niet zo lang geleden fit genoeg was om uit hoofde van zijn functie een nieuwe verbindings-commandowagen van de brandweer (bombers) in gebruik te stellen.

Status Aparte

Maar hoe dan ook blijft Andorra een land met een “status aparte” daar hoog in de Pyreneeën  Toch zijn de Franse invloeden in Andorra niet te ontkennen en in het midden van hoofdstad Andorra La Vella, vinden we een postkantoor van de Franse posterijen La Poste.

Een land waar de inheemse Andorrese bevolking slechts 33% uitmaakt van de ingezeten. De grootste bevolkingsgroep bestaat uit Spanjaarden gevolgd door Fransen.

Feitelijk bekleden zij min of meer een ceremoniële functie want de feitelijke politieke macht ligt in handen van de premier en het parlement. Dat alles werd geregeld in de Grondwet van Andorra die bij referendum in maart 1993 werd aangekomen en in voege trad op 28 april 1993. In dat jaar kon Andorra ook volwaardig toetreden als lid van de Verenigde Naties. Nu we het over naties hebben….

Andorra is een typisch voorbeeld dat de natiestaten zoals we die nu in Europa kennen echt iets van de laatste eeuwen is. Door heel Europa, ook in het zuidelijke deel, wemelde het van de vorstendommen en ministaatjes. In Spanje werd dat de Marca Hispanica genoemd, oftewel de Spaanse Marken een begrip dat we terugvinden in de Spaanse woorden “comarca en comarcal”. In het Nederlands zien we het woord weer terugkeren als markgraaf, waarbij een vorst va een zekere kleinere regio wordt bedoeld. Andorra was de laatste van de Spaanse Marken en kon de geschiedenis ingaan als een zelfstandig land.

Alhoewel Andorra geen lid is van de Europese Unie noch van de Europese Economische Ruimte, noch lid is van Schengen, onderhoudt Andorra wel nauwe relaties met de Europese Unie.  Er is een douane-unie tussen de Europese Unie en Andorra, maar deze regeling kent wel een aantal uitzonderingen. Feit is dat Andorra wel behoort tot de Eurozone. De Franse franc en de Spaanse peseta werden ingeruild voor de Euro als wettig betaalmiddel. Officieus werd sinds de invoering van de euro, de euro al gebruikt in Andorra maar op 30 juni 2011 werd er een formele overeenkomst gesloten waardoor Andorra de euro als formele munteenheid mag gebruiken en haar eigen euromunten mag slaan.

De tunnel naar Frankrijk

Maar de euromuntjes zijn ook nodig. Andorra kent namelijk één groot gevaar, namelijk het risico op lawines. Als u naar Frankrijk rijdt dat moet uw wel door de bergpassen. Dus is er een tunnel gebouwd die u onder de bergen veilig en snel naar de Franse grens leidt. Eenmaal de tunnel verlaten gloort de grensovergang met Frankrijk. De Franse Police aux Frontieres en de Douane hebben zo te zien hun dag erop zitten. Er vindt geen enkele controle plaats.

De automobilisten verminderen vaart, maar geen commies te zien. Voor we het weten rijden we op Franse bodem. Op een bergpas. Midden in de wolken in de Pyreneeën. Het heeft iets mysterieus.

We spraken toch het risico van lawines? Nog geen enkele meters op Frans grondgebied, zien we een samenwerking tussen de Franse overheid en de overheid van Andorra om de veiligheid van weggebruikers tegen lawines te verbeteren via het zogenaamde SAPYRA programma.

Het had al in 2020 klaar moeten zijn. De bescherming tegen de brokstukken wordt medegefinancierd uit het EU Interreg programma en het EU fond voor Regionale Ontwikkeling. Feitelijk en eerlijk moeten we concluderen dat het initiatief tot het verbeteren van de veiligheid in de strijd tegen het lawinegevaar en de brokstukken geen weggegooid geld is. Je zult namelijk maar eens zo’n stuk rots op je “knoest” krijgen. U vertelt het niet na.

Europa is een complex verhaal met constanten en variabelen, met een lange geschiedenis die tot de dag van vandaag doorsijpelt in het leven van alledag. Juist die geschiedenis zijn de fundamenten van vandaag en een houvast voor morgen.

Llivia, een Spaanse exclave in Frankrijk

Is het verhaal daarmee klaar? Nee. Allerminst. Wat u misschien niet weet is dat er in de periferie van de Pyreneeën nog een gevalletje “status aparte” is.  Een Spaanse enclave op Frans grondgebied. Hoe het heet? LLivia.

Tot en met 1993, het in werking treden van het Akkoord van Schengen kon u alleen via een transitroute van Spanje naar de enclave Llivia in Frankrijk rijden. 1,8 kilometer met het absolute verbod om zijwegen in te rijden. Het was doorrijden tot Llivia geblazen.

Maar hoe kom je nu weer in hemelsnaam aan een Spaanse exclave in Frankrijk? Welkom in de grote feitendoos van de geschiedenis. Het eerste feit vertelt dat Llivia al bewoning kende rond 3000 voor Christus. Een detail, maar een interessant detail. In 1659 werd er een herverdeling van Spaanse grondgebieden overeengekomen in het Verdrag van de Pyreneeën. De grens zou zoveel mogelijk overeen moeten komen met de toppen van het bergmassief der Pyreneeën. Dat leek te lukken. Het Graafschap Cerdanya zou volgens het verdrag 33 dorpen moeten afstaan aan Frankrijk. Zo gezegd, zo ge….. niet dus, niet gedaan.

Het plaatsje Llivia bleek stadsrechten ten hebben en kon dus onmogelijk onder het verdrag vallen. Op de Conventie van Llivia in 1660 ging Frankrijk akkoord met de “Spaanse” identiteit van Llivia….. zolang het maar niet gefortificeerd werd.

Tijd om een hapje te eten. Tijd voor wat gastvrijheid in de horeca. En als de gastvrijheid teveel wordt of u krijgt in de omgeving een beroerte dan is er altijd nog het gasthuis. Over dat gasthuis gesproken:

2024. Het tijdperk van de Europese Unie. Llivia is nog steeds een enclave cq exclave, maar wel eentje waar ook de Fransen hun voordeel mee kunnen doen. Naast die genoemde restaurantjes en cafeetjes kent het stadje ook een ziekenhuis. Dat ziekenhuis heeft een regionale functie gekregen want niet alleen de Spanjaarden kunnen daar hulp en verzorging krijgen. Ook de Franse vallen de barmhartige handen van de Spanjaarden c..q. Catalanen deel. Grensoverstijgende samenwerking. Zo werd het in 2009 genoemd tijdens een congres van de Associatie van Europese Journalisten, zo weet collega Koos van Houdt nog aan dit feit toe te voegen. Permanente hulp van de Spanjaarden cq Catalanen. Want van die discussie tussen Catalonië en Spanje zijn we feitelijk, ondanks een strakke Spaanse Grondwet, ook nog niet van verlost. Europa op zijn breedst wordt soms weer Europa op zijn smalst. En vice versa.